Księgozbiór klasztoru kanoników regularnych św. Augustyna w Żaganiu

Opracowanie katalogu średniowiecznych rękopisów z dawnej biblioteki klasztoru kanoników regularnych św. Augustyna w Żaganiu ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu

Klasztor kanoników regularnych św. Augustyna w Żaganiu (na Dolnym Śląsku) należał do najważniejszych placówek tego zgromadzenia w Europie Środkowej. Ufundował go w 1217 r. książę Henryk Brodaty wraz z małżonką św. Jadwigą. Pierwotna jego siedziba znajdowała się w Nowogrodzie Bobrzańskim, skąd w 1284 r. został przeniesiony do Żagania. W późnym średniowieczu klasztor stał się znaczącym ośrodkiem życia intelektualnego. Najwybitniejszym jego synem był opat Ludolf z Żagania (zm. 1422), który został zapamiętany przede wszystkim jako koncyliarysta zaangażowany w ruch na rzecz przywrócenia jedności Kościoła w dobie wielkiej schizmy zachodniej, krytyk narastającego husytyzmu, a także jako znakomity kronikarz podzielonego Kościoła i własnego klasztoru.

Klasztor żagański zasłynął też dzięki swojej bogatej bibliotece. Mimo znaczących strat, które poniosła w wyniku pożarów w XV w., u progu czasów nowożytnych znajdowało się w niej pewnie ponad 1000 woluminów, z czego około 800 to kodeksy rękopiśmienne. Czyniło ją to jednym z największych księgozbiorów w tej części Europy. Był on tworzony dzięki pracy własnego skryptorium. Wiele ksiąg zawdzięczał też żywym kontaktom z ośrodkami zakonnymi na Śląsku, w Polsce, Czechach i Niemczech. Mimo rozmaitych zawieruch dziejowych, m.in. pruskiej sekularyzacji na początku XIX w. czy zwłaszcza II wojny światowej, to obecnie najobszerniejszy zachowany księgozbiór historyczny w Polsce. Liczy on przeszło pół tysiąca średniowiecznych kodeksów, które są przechowywane w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu.

Jednak znajomość tego księgozbioru pozostawia sporo do życzenia. Z dotychczasowych badań wynika, że – tak jak na ogół w bibliotekach proweniencji klasztornej – również w zbiorach żagańskich dominują materiały o charakterze religijnym, przede wszystkim z zakresu biblistyki, z różnych działów teologii i filozofii. Wśród nich znajdują się dzieła niezwykle cenne, jak chociażby utwory kaznodziejskie, szczególnie te spisywane w klasztorze żagańskim (w tym twórczość Ludolfa z Żagania, Andrzeja Rittera czy głoszącego swoje kazania w Przemyślu późniejszego zakonnika żagańskiego Henryka Honovera), które do tej pory nie zostały analitycznie przebadane. Na swoje opracowanie i szersze uprzystępnienie oczekują także utwory historiograficzne, jak nie tylko słabo znane bądź w ogóle niezauważone utwory wspomnianego Ludolfa, ale też opisująca dzieje Polski kompilacja pióra dawnego studenta krakowskiego Jana Wettzigera czy zapiski historyczno-autobiograficzne Andrzeja Rittera. Choć należące do księgozbioru żagańskiego kodeksy są atrakcyjne jako znakomite zabytki sztuki książki, to również pod tym względem nie doczekały się gruntowniejszej analizy.

Naprzeciw tym potrzebom, sygnalizowanym przez badaczy dziejów średniowiecznej Europy Środkowej, w tym Polski i Śląska, szczególnie kultury intelektualnej i religijnej, oraz historyków książki, wychodzi projekt katalogu rękopisów żagańskich, realizowany w ramach Centrum Studiów Mediewistycznych, we współpracy z Biblioteką Uniwersytecką we Wrocławiu. Został on podzielony na parę etapów. W pierwszym, pięcioletnim, przewiduje się sporządzenie przeszło 280 opisów kodeksów. Przyjęte metody opracowania i zasady opisu zgodne są z najlepszymi standardami współczesnej kodykologii. Osiągnięte rezultaty zostaną ogłoszone w drukowanym, kilkutomowym katalogu rękopisów oraz w internetowych bazach danych – Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu i na portalu Manuscripta.pl. Ponadto wysokiej jakości kopie kodeksów żagańskich będą dostępne w Bibliotece Cyfrowej.

Księgozbiór klasztoru dominikanów wrocławskich

Opracowanie katalogu średniowiecznych rękopisów dominikanów wrocławskich ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu – cz. 1: Rękopisy folio

Konwent dominikanów pod wezwaniem św. Wojciecha we Wrocławiu należy do grupy najstarszych instytucji tego zakonu na ziemiach polskich. Sprowadzeni w 1226 r. zakonnicy, otrzymali kościół św. Wojciecha przy obecnym Placu Dominikańskim i tam też prowadzili działalność duszpasterską do momentu kasaty klasztoru w początkach XIX w. Ich wspólnota odgrywała ważną rolę w życiu średniowiecznego Wrocławia. Założyciel i przeor klasztoru Czesław Odrowąż, według tradycji hagiograficznej (i historiograficznej), miał dokonać cudów w czasie najazdu mongolskiego w 1241 r. W późniejszym okresie dominikanie stanowili elitę intelektualną nie tylko w środowisku miejskim, ale także poza nim – np. poprzez liczne kontakty ze środowiskami uniwersyteckimi. Tylko w XV w. (lata 1432-1500) 80 zakonników z tego konwentu studiowało na uniwersytetach w Cambridge, Paryżu, Lipsku, Kolonii, Pradze i w Krakowie. Wśród wybitnych intelektualistów zakonnych późnego średniowiecza wymienić można np. Peregryna z Opola, Franciszka Oczkę, Jana z Ząbkowic czy Macieja Hayna. Wiek XV był okresem świetności i rozkwitu klasztoru wrocławskiego. Ścisłe związki z konwentem krakowskim i środowiskiem Uniwersytetu Krakowskiego przyczyniły się do wymiany idei i ich nośników – rękopisów. W zachowanym tylko fragmentarycznie piętnastowiecznym inwentarzu bibliotecznym konwentu wrocławskiego odnotowano 238 dzieł; liczba dzieł i w konsekwencji – rękopisów musiała być znacznie większa, skoro do naszych czasów zachowało się z tej kolekcji ponad 300 kodeksów średniowiecznych, przede wszystkim z XV w.

Po sekularyzacji instytucji kościelnych w latach 1810-1812, księgozbiór wrocławskich dominikanów, podobnie zresztą jak zbiory kanoników regularnych św. Augustyna w Żaganiu, znalazł się w Staats- und Universitätsbibliothek Breslau. Szczęśliwie dotrwał do naszych czasów i przechowywany jest w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu. Zbiór ten stanowi bezcenne źródło nie tylko do poznania kultury intelektualnej i duchowej dominikanów wrocławskich, ale także rękopisy z klasztoru św. Wojciecha zawierają jedyne przekazy tekstów powstałych w Krakowie (zarówno w klasztorze Św. Trójcy, jak i na Uniwersytecie Krakowskim) i innych klasztorach (np. Świdnica). Z tego też względu opracowanie tej części średniowiecznego zasobu rękopiśmiennego Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu należy do zadań o znaczeniu podstawowym dla badań nad późnym średniowieczem.

Prace nad rejestracją i katalogowaniem rękopisów podejmowano już w przeszłości. Jednym z prekursorów był doświadczony rękopisoznawca z Biblioteki Jagiellońskiej – dr Ryszard Tatarzyński, który przygotował na podstawie mikrofilmów materiały do opisu zawartości rękopisów dominikańskich. Są one obecnie punktem wyjścia do sporządzenia pełnych opisów katalogowych. W obecnej fazie projektu opisy takie zostaną wykonane dla ponad 70 rękopisów formatu folio, a efekty dostępne będą w bazach danych: bazie rękopisów Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu (PINAX) oraz bazie rękopisów średniowiecznych w zbiorach polskich (Manuscripta.pl).