Wśród przyjaciół Františka Šmahela powtarza się bardzo trafne stwierdzenie, że miał piękne i spełnione życie. Czytając jego życiorys, łatwo dostrzec, w jak trudnych czasach przyszło mu żyć i jak bardzo doświadczyła go historia. Jego znakomicie zapowiadającą się karierą naukową w Instytucie Historii Czechosłowackiej Akademii Nauk, gdzie zaczął pracować w 1963 roku, przerwały czystki prowadzone przez władze komunistycznej Czechosłowacji w ramach tzw. normalizacji po Praskiej Wiośnie 1968 roku. Pod koniec 1973 roku Šmahel stracił swój etat w Akademii i został pozbawiony możliwości pracy w jakiejkolwiek instytucji naukowej. Przez kolejne pięć lat zarabiał na utrzymanie rodziny jako praski tramwajarz, ale mimo braku czasu i zmęczenia prowadził badania, analizował źródła, czytał opracowania naukowe i przygotowywał własne studia, których nie mógł wydawać w rodzinnym kraju.
Po latach Šmahel wspominał wyjazdy do Polski jako podróże do „ziemi obiecanej”, gdzie miał swobodę prezentacji swoich badań i możliwość zapoznania się z niedostępną w Czechosłowacji literaturą zachodnioeuropejską. W polskim przekładzie czytał m.in. przełomowe studium Jacquesa Le Goffa o kulturze średniowiecznej Europy, które stanowiło dlań inspirację w badaniach nad kulturą czeskiego średniowiecza. Z jednej ze swoich podróży do Polski, Šmahel przywiózł kolorowe plakaty z portretem Jana Pawła II. Ich odbiorcą był Miroslav Vlk, późniejszy arcybiskup praski i prymas Czech, a wówczas kolega Šmahela z czasów wspólnych studiów archiwistycznych na Uniwersytecie Karola i katolicki ksiądz, któremu władze komunistyczne zakazały posługi kapłańskiej i który zarabiał na życie jako czyściciel okien.
BIOGRAM
W pierwszą niedzielę stycznia 2025 roku zakończyła się cała epoka w czeskiej historiografii. Jej początek przypadł na lata sześćdziesiąte XX wieku, gdy stopniowo zaczęły upadać dogmatyczne bariery historiografii marksistowskiej, a prężna generacja historyków uzyskała możliwość sięgania po nowe metody w analizie szerokich struktur społecznych bez obciążenia ideologicznego. Do najwybitniejszych przedstawicieli tej generacji należał pochodzący z miasteczka Trhová Kamenice we wschodnich Czechach František Šmahel. Mimo że komuniści dwukrotnie zmusili go do pracy jako robotnika, udało mu się zostać jednym z czołowych europejskich badaczy późnego średniowiecza. Nawet poważna choroba nie przeszkodziła mu w prowadzeniu badań w ostatnich latach życia. Zmarł 5 stycznia 2025 roku w wieku 90 lat.
W kopalni i fabryce
Aby rozpocząć studia historyczne na Wydziale Filozoficznym w Pradze, František Šmahel musiał najpierw podjąć pracę w Kopalni Jana Švermy w Ostrawie, żeby odpokutować „rodzinny grzech”. Chodziło o jego wuja, który został aresztowany przez komunistów z powodu swoich poglądów politycznych. Za domniemaną winę krewnego konsekwencje zbiorowe ponosiła cała rodzina. Istniało niebezpieczeństwo, że z tego powodu młody František nie będzie mógł ukończyć nawet szkoły średniej. Mimo to udało mu się rozpocząć studia na Uniwersytecie Karola w Pradze. I choć podczas studiów w latach pięćdziesiątych XX wieku zajęcia były prowadzone według wytycznych partii komunistycznej, Šmahel miał szczęście trafić na profesorów starszej generacji, którzy szybko poznali się na jego zdolnościach. Początkowo chciał studiować historię sztuki, ale ostatecznie jego wybór padł na historię, choć przez całe życie żywo interesował się średniowiecznym malarstwem. Po ukończeniu studiów pracował przez trzy lata w Muzeum w Litvínovie w północnych Czechach, gdzie z pasją poznawał świat czeskiej sztuki nowoczesnej i znikających zabytków. W sąsiednim Mostě miał swój udział w zachowaniu części dawnego klasztoru bożogrobców podczas wyburzania starej gotyckiej zabudowy miejskiej na potrzeby wydobycia węgla w pobliskiej kopalni.
Nic nie wskazywało na to, aby z uwagi na swoje pochodzenie miał kiedykolwiek podjąć karierę akademicką. Kiedy jednak w latach sześćdziesiątych pod wpływem odwilży politycznej Czechosłowacka Akademia Nauk zaczęła przyjmować do pracy osoby bezpartyjne, jej drzwi otworzyły się także przed Františkiem Šmahelem. W tym czasie interesował się on przede wszystkim historią intelektualną, renesansem i humanizmem. Stopniowo jego badania zaczęły się ukierunkowywać na dzieje Uniwersytetu Praskiego w okresie przedhusyckim, a ich zwieńczeniem była publikowana w 1967 r. w Instytucie Historii pierwsza duża monografia na ten temat (Pražské univerzitní studentstvo v předrevolučním období 1399–1419).
Równocześnie Šmahel podjął decyzję, aby zamiast zajmować się dziejami struktur społecznych, co w tamtym czasie stało się modne i nowatorskie, skupić się na pisaniu klasycznych biografii. W krótkich odstępach czasu opublikował biografie Hieronima z Pragi (1966), którego przedstawił jako współczesny prototyp zaangażowanego w sprawy publiczne intelektualisty, oraz Jana Žižki (1969), którego z kolei ukazał jako pragmatycznego, a zarazem zdecydowanego przywódcę politycznego; postawa ta bardzo różniła się od zachowania czeskich polityków w obliczu inwazji sowieckiej w 1968 roku. W obu książkach zwrócił uwagę na ograniczenia średniowiecznych źródeł, wskazując, jak trudno jest w oparciu o nie pisać wysublimowane biografie o charakterze psychologicznym.
Stos prawdy
František Šmahel stał się nie tylko przenikliwym historykiem specjalizującym się w studiach analitycznym, ale także coraz bardziej był znany jako ironiczny publicysta, którego pociągało eksperymentowanie ze stylami literackimi. Znakomitym przykładem jest jego nowatorska praca o procesie Husa na soborze w Konstancji pt. Hranice pravdy (1969), która przypomina niemal kryminalną powieść. Jego najważniejszym dziełem powstałym w tym okresie i nawiązującym do żywo dyskutowanych wówczas problemów jest Idea národa v husitských Čechách (1972), w której opisał zjawisko nacjonalizmu i rozwoju świadomości narodowej w dobie husyckiej. To studium do dziś uważa się za jedną z najbardziej inspirujących prac czeskiej mediewistyki. Nawet po upływie półwiecza od publikacji wciąż wywołuje ono gorące debaty. Z tego też powodu w 2000 roku Šmahel przygotował wydanie poprawione tej pracy, wprowadzając uzupełnienia i uwzględniając rozwój metod badawczych. Nic więc dziwnego, że w czasach okupacji sowieckiej, która nastąpiła po zdławieniu Praskiej Wiosny, František Šmahel stał się obiektem represji ze strony władz komunistycznych. W pierwszych latach tzw. normalizacji przedłużono mu zatrudnienie w Instytucie Historii najpierw na rok, a później tylko na kwartał. Ostatecznie na początku 1974 roku został wyrzucony na bruk. Będąc ojcem dwójki małoletnich dzieci, znalazł się w trudnej sytuacji życiowej i został zmuszony, aby zarabiać na życie jako motorniczy praskiego tramwaju.
W odróżnieniu od wielu historyków czeskich, którzy zostali potraktowani w podobny sposób, Šmahel nie zrezygnował z badań historycznych i pracy naukowej. Nadal systematycznie czytał, a później, gdy komunistyczne represje zelżały, miał możliwość studiowania nowoczesnej historiografii zachodnioeuropejskiej, interesując się w szczególny sposób problematyką badawczą i metodologią francuskiej szkoły Annales. Pod koniec lat siedemdziesiątych otworzyły się przed nim nowe możliwości pracy zawodowej. Został zatrudniony w Muzeum w Táborze, gdzie podjął systematyczne badania nad dziejami tego miasta i rewolucją husycką. Efektem jego starannie przemyślanych studiów było nie tylko kilka fundamentalnych studiów źródłoznawczych, opublikowanych niedawno w pracy Návraty k pramenům (2021), ale przede wszystkim prowokujący międzynarodową debatę zbiór esejów pt. La révolution hussite, une anomalie historique z 1985 roku, stanowiących zapis jego wykładów w Collège de France. Kilka lat później pojawiły się dwa tomy wzorcowej historii Táboru (Dějiny Tábora, 1989–1990), a w końcu dzieło życia poświęcone rewolucji husyckiej (Husitská revoluce, 1993).
Innowacja i ciągłość
Piętnaście lat po haniebnym zwolnieniu František Šmahel powrócił do Instytutu Historii jako jego dyrektor. Stało się to w czasie Aksamitnej Rewolucji, kiedy pracownicy Instytutu odrzucili swojego byłego szefa, niegdyś dogmatycznego marksistę Josefa Macka, zwolnionego po 1968 r.oku i domagali się człowieka, który nie tylko cieszył się szacunkiem europejskiego środowiska naukowego, ale także uosabiał nowość i ciągłość w funkcjonowaniu tej instytucji naukowej. W nowej sytuacji František Šmahel otrzymał wymarzoną okazję do podjęcia intensywnych działań reorganizacyjnych, których celem było stworzenie nowoczesnego ośrodka badań historycznych. Jednak nawet w tym okresie, tak sprzyjającym gruntownym zmianom, musiał stawiać czoła nieoczekiwanym przeszkodom, zwłaszcza na swojej Alma Mater, na Wydziale Filozoficznym, którego losy szczególnie leżały mu na sercu. Być może jako jedyny z pracujących tam wówczas badaczy szeroko otworzył swój gabinet dla studentów i nie stronił od ożywionych dyskusji. Wymagał jedynie, aby każda opinia była poparta wiedzą, a nie tylko wrażeniami. Podjęte przezeń próby głębszej transformacji sztywnych struktur akademickich zakończyły się całkowitym fiaskiem. Mimo to udało mu się wykształcić dość liczną grupę studentów, którym przekazał to, co najcenniejsze: sposób patrzenia na świat i krytycyzm.
W pierwszej dekadzie nowego tysiąclecia František Šmahel został także przewodniczącym Rady Naukowej Czeskiej Akademii Nauk. Ale nawet tam jego wysiłki reformatorskie nie trafiły na podatny grunt. Swoje projekty mógł w pełni rozwinąć dopiero w założonym przez siebie Centrum Studiów Mediewistycznych (Centrum medievistických studií), które stało się renomowanym ośrodkiem naukowym szczycącym się znakomitymi osiągnięciami.
František Šmahel nigdy nie uległ magii i iluzji funkcji. Nawet jako dyrektor nie zaprzestał pracy naukowej. Ciągle czytał, badał źródła pisane i wizualne oraz systematycznie recenzował prace mediewistów z całego świata, pozostając wierny zasadzie, że krytyczna refleksja jest jednym z najważniejszych elementów rzemiosła historycznego (następujące na jego oczach odchodzenie od tej zasady budziło jego przerażenie).
Podejmował także nowe tematy badań, często związane z umiłowaną przezeń historią sztuki. Wydana w 2006 roku publikacja pt. Cesta Karla IV. do Francie (1377–1378) okazała się dziełem nowatorskim. Sam uważał, że jest to jego najpiękniejsza książka, która jednocześnie stanowiła dlań rodzaj terapii pomagającej przezwyciężyć ciężką chorobę. Sześć lat później powrócił do problemu dialogu między obrazem a tekstem, poświęcając tej problematyce monografię pt. Diví lidé (v imaginaci) pozdního středověku. To właśnie w tej pracy ujawnił swoje umiejętności dostrzegania w szczegółach rzeczy niewidocznych dla innych. Oprócz tych dwóch obszernych publikacji wydał również szereg mniejszych, ale niezwykle cennych studiów analitycznych. Artykuły te, podobnie jak wiele innych prac analitycznych, odzwierciedlają jego wyjątkowy sposób myślenia. Był przekonany, że dobre studium, oparte na przewodniej idei i przynoszące odpowiedzi choćby na jedno pytanie, jest często znacznie bardziej przydatne niż kilkusetstronicowa monografia, której autor w epigońskiej formie jako własne odkrycia przedstawia problemy od dawna badane.
Na barkach poprzedników
František Šmahel zawsze zdawał sobie sprawę, że wszelkie badania opierają się na dokonaniach poprzedników. Dlatego przywiązywał tak dużą wagę do krytycznej oceny dotychczasowych badań. Dawał temu wyraz w przypisach do swoich prac, w których starał się w możliwie pełny sposób dokonać przeglądu wszystkiego, co do tej pory zostało napisane na dany temat. Był przekonany, że dopiero po przywołaniu prac, z których autor korzysta, możliwe staje się wskazanie tego, co w jego podejściu jest nowe.
W ostatnich dwóch dekadach swojego życia František Šmahel napisał monografie poświęcone Hieronimowi z Pragi, kompaktatom bazylejskim, uniwersytetowi praskiemu w okresie przedhusyckim, a także najstarszym statutom uniwersyteckim. Przede wszystkim jednak przygotował swoje późne opus magnum, jakim stała się wydana w 2013 roku biografia Jana Husa. Przedstawił w niej swoje poglądy na temat ojca czeskiej reformacji wolne od ideologicznych uwikłań i sporów konfesyjnych, choć miał świadomość, że narazi się zarówno tradycjonalistom, jak i religijnym fundamentalistom. Celowo opublikował swoją książkę dwa lata przed wielką rocznicą 600-lecia śmierci Husa w Konstancji, licząc, że w ten sposób wpłynie na dyskusję toczoną w trakcie jej obchodów.
František Šmahel w pełni wykorzystał dziewięćdziesiąt lat swojego życia, z których siedemdziesiąt wypełniła mu codzienna praca naukowa. Wykorzystał swój talent i umiejętności krytycznego myślenia, eksperymentowania z językiem i nadawania swoim przemyśleniom metaforycznej formy. Potrafił tworzyć wielkie koncepcje, które pozwalały mu całościowo ujmować procesy historyczne. Jego interpretacja rewolucji husyckiej pozostaje do dziś niezastąpiona i mało prawdopodobne jest, aby kiedykolwiek została prześcignięta. Jego myślenie o historii było przepełnione poszukiwaniem związków, analizą przyczyn, a często także odkrywaniem niespodziewanych konsekwencji, które całkowicie przeczyły domniemanym prawom i logice dziejów.
Przez trzydzieści lat przesyłaliśmy sobie nasze prace; ja obawiałem się, że nie będzie z nich zadowolony, a on w ostatnich latach, pytał się mnie, czy jego teksty mają jeszcze jakiś sens. Niekiedy, czytając moje prace, kręcił głową, a innym razem dodawał mi pewności siebie. Początki naszej współpracy nie były usłane różami, gdyż nie ukrywał swojego niezadowolenia z mojej polemiki z jego Rewolucją husycką, którą zatytułowałem „Lektura z ołówkiem w ręku”. Przez całe życie dokuczał mi z powodu tego ołówka. Ale jedyną rzeczą, której nie mógł mi darować, było to, że kiedyś w jego domu w Sojovících wylałem butelkę francuskiego czerwonego wina, które według mnie było zepsute, a które – jego zdaniem – należało wypić. Jego ironiczne poczucie humoru było niepowtarzalne.
František Šmahel pozostawił po sobie nie tylko wspaniałą spuściznę naukową, ale także wielką pustkę.
Z języka czeskiego przełożył Paweł Kras. Oryginalny tekst autorstwa doc. Martina Nodla Za historikem Františkem Šmahelem. Havíř, tramvaják, profesor ukazał się w czasopiśmie „Právo”, dodatek „Salon” z 9 stycznia 2025 r., s. 11. Dziękuję autorowi za wyrażenie zgody na publikację i autoryzację jego artykułu w polskiej wersji. Dziękuję Annie Adamskiej za lekturę i opracowanie redakcyjne mojego przekładu [PK].
WSPOMNIENIA
Kliknij, żeby rozwinąć
Moje kontakty z prof. Františkiem Šmahelem zaczęły się od lektury jego ważnych prac na temat związków między herezją a piśmiennością oraz późnośredniowiecznych nacjonalizmów. Miały one głównie charakter korespondencyjny: ja zadawałam pytania, a Profesor cierpliwie odpowiadał. Spotkałam go zaledwie kilka razy, jednak każde z tych spotkań było ciekawe i barwne. Poznaliśmy się tutaj, w Utrechcie, w 2001 roku. Zachęcona przez bardzo życzliwego nam prof. Ivana Hlaváčka, odważyłam się (naprawdę tak to trzeba określić) zaprosić prof. Šmahela na pierwszą konferencję poświęconą piśmienności w średniowiecznej Europie Środkowo-Wschodniej. Profesor przyjechał. Jego obecność była znacząca nie tylko ze względu na jego imponującą posturę. W oczach moich kolegów z Zachodu był on nie tylko znakomitym badaczem o szerokich horyzontach, ale także człowiekiem-legendą: uczonym, który walczył z totalitaryzmem i wygrał tę walkę w spektakularny sposób. Gdy zabierał głos, spokojnie i z namysłem, wszyscy słuchali go uważnie.
Do książki pokonferencyjnej ofiarował nam znakomity tekst: F. Šmahel, “Das Lesen der unlesbaren Inschriften: Männer mit Zeigestäben”, w: The Development of Literate Mentalities in East Central Europe, red. A. Adamska, M. Mostert (USML 9: Turnhout 2004), ss. 453–468. Później kilkukrotnie obiecywaliśmy sobie wrócić razem do kwestii percepcji pisma jako znaku, ale zawsze kończyło się to westchnieniem: „Kiedyś to zrobimy…”.
Jakiś czas potem pojechałam do Pragi z wykładem. Prof. Šmahel okazał się uroczym gospodarzem. Po przedyskutowaniu wszystkich zawodowych spraw zaprowadził mnie do „gospody” niedaleko jego Centrum Studiów Mediewistycznych, znanej z tego, że bywał tam Jaroslav Hašek w czasach, gdy lokal oferował nie tylko jadło i napitek, ale także wesołe towarzystwo. Opowiadając tę i inne historie z dziejów dawnej Pragi, prof. Šmahel zerkał na mnie spod oka i w pewnym momencie zamruczał: „Pierwsza dziewczyna z Polski, która się nie rumieni, gdy jej opowiadam o praskich zamtuzach…”. Potraktowałam to jako komplement.
Rozmawialiśmy wtedy długo o Czechach i Polsce, o tzw. „charakterze narodowym” oraz o jego polskich przyjaźniach. Profesor powiedział coś, co miało duży wpływ na moje późniejsze postrzeganie relacji między mediewistami z różnych krajów: „Pani Adamska” – mówił – „Polska to jest naprawdę duży kraj, z ogromnym potencjałem w dziedzinie mediewistyki. Ile wy macie uniwersytetów, ile środowisk badawczych! Wy naprawdę możecie robić duże rzeczy!”. Postawa prof. Šmahela, jak najdalsza od tak częstego w naszej części Europy biadolenia i ogólnego poczucia niemocy, umożliwiła mi mentalne „wyjęcie” polskiej mediewistyki z jej peryferyjnego, postkomunistycznego kontekstu i dostrzeżenie przede wszystkim – właśnie – potencjału do wykorzystania.
Kiedy niedługo potem, w pierwszej dekadzie nowego millenium, w Utrechcie otworzyły się możliwości nawiązania szerokiej współpracy ze środowiskami mediewistycznymi w regionie, razem z Marco Mostertem natychmiast pojechaliśmy do Šmahelowskiego Centrum. Profesor, który przekazywał wówczas dyrektorowanie Peterowi Sommerowi, ofiarował nam cały swój dzień, udzielając wielu cennych rad i sugestii, a przy tym dając świadectwo dużej elastyczności w kwestiach praktycznych. Gdy nasz 10-letni wówczas syn ostro zbuntował się przeciw nakazowi „bycia grzecznym” przez dłuższy czas, prof. Šmahel wziął go na kolana i powiedział ze śmiechem: „No ile można być grzecznym, nie męczcie tak dziecka!”. I znów poszliśmy tam, gdzie tak często bywał Jaroslav Hašek, a nasz syn postanowił wtedy uroczyście, że wkrótce przeczyta „Szwejka” (i słowa dotrzymał).
Wspominam z wdzięcznością te spotkania. Jestem wdzięczna Profesorowi za jego prace, które można czytać raz po raz i ciągle znajdować w nich coś nowego. W chwilach zmęczenia i niechcenia wracam do jego przepięknej książki Cesta Karla IV. do Francie (1377–1378) (Praha, 2006), która nieustannie rozpala wyobraźnię i przywraca chęć do życia (zawodowego). Dopiero ze wspomnienia Martina Nodla dowiedziałam się, że sam Profesor szczególnie ją lubił. Prof. Šmahel odszedł, ale jego prace oraz wspomnienie jego odwagi, determinacji i woli działania w okolicznościach na pierwszy rzut oka beznadziejnych będą nas dalej inspirować.
František Šmahel należy do mojej generacji badaczy i jest od dawna moim serdecznym przyjacielem. Czasami wspominamy dawne czasy i spieramy się, czy nasza przyjaźń sięga już półwiecza czy może jest krótsza. Jest to historyk wybitnie utalentowany, który od początku swojej kariery naukowej zajął się dziejami husytyzmu. Jego studia rozpoczęły się od prac poświęconych Hieronimowi z Pragi, a następnie przyszła znakomita monografia o świadomości narodowej w Czechach przedhusyckich i husyckich (Idea národa v husitských Čechách, 1972). Była to całkowicie pionierska i bardzo ważna praca. František Šmahel to wybitny historyk, a zarazem obywatel Czech, patriota, który całym sercem zaangażował się w ruch odnowy przed 1968 r., co skończyło się dla niego „wilczym biletem”, uniemożliwiającym mu pracę w Akademii Nauk czy na wyższej uczelni. Przez wiele lat pracował jako motorniczy praskiego tramwaju. W tym trudnym dla niego czasie staraliśmy się mu jakoś pomagać. Szczególnie zaangażowani w tę pomoc byli Jerzy Kłoczowski i Bronisław Geremek, a także ja. W późniejszym czasie przygotował znakomite dzieje miasta Tábora (Dějiny Tábora, 1988–1990). Jest to praca oryginalna i obowiązkowa lektura dla każdego badacza rewolucji husyckiej. Szczęściem Františka była możliwość wyjazdu do Paryża na zaproszenie Collège de France, gdzie wygłosił serię wykładów, wydanych później pod tytułem La révolution hussite. Une anomalie historique. Na początku lat dziewięćdziesiątych XX w. opublikował czterotomowe dzieje rewolucji husyckiej, podstawową, nowoczesną syntezę tego zagadnienia. Pod względem znaczenia należy je stawiać obok dzieła Františka Palackiego. W latach dziewięćdziesiątych był dyrektorem Instytutu Historii Czeskiej Akademii Nauk, co pozwoliło nam zacieśnić naszą współpracę organizacyjną, gdyż równolegle pełniłem obowiązki dyrektora Instytutu Historii Polskiej Akademii Nauk. Nasz serdeczna przyjaźń wciąż trwa, choć obaj jesteśmy już wiekowi i nie mamy okazji do osobistych spotkań.
Fragment wywiadu pt. O studiach bohemistycznych, husytyzmie i czeskich przyjaźniach. Fragmenty niedokończonego wywiadu z profesorem Stanisławem Byliną, oprac. P. Kras, w: Jan Hus. Życie, myśl, dziedzictwo, red. P. Kras, M. Nodl, Warszawa: Instytut Historii PAN, 2017, s. 311-312.
František Šmahel – garść wspomnień osobistych
Odeszła wielka postać czeskiej i międzynarodowej humanistyki, wybitny mediewista. Z pewnością pojawią się liczne wspomnienia, bilanse jego ogromnego dorobku, oceny wkładu w światową naukę, gdyż František Šmahel na to zasługuje jak mało kto. Spróbuję na gorąco, w kilka dni po smutnej wiadomości, że nie ma go już wśród żywych, zebrać garść wspomnień czysto prywatnych, których przez długie lata znajomości zebrało się całkiem sporo.
Poznałem ówczesnego doktora w roku 1979, gdy wykonywał zawód niekoniecznie typowy dla uczonego mediewisty, a mianowicie motorniczego tramwaju. Koniecznie trzeba tu przypomnieć – a nie wszyscy o tym wiedzą – że losy nauki u naszych południowych sąsiadów przebiegały w sposób znacznie bardziej burzliwy niż w Polsce. Po „wizycie przyjaźni” w roku 1968 bratnich armii w Czechosłowacji tamtejsze środowisko naukowe zostało spacyfikowane w sposób kompletny, a jedynym kryterium oceny były sprawy polityczne i ideologiczne. Losy niepokornych uczonych potoczyły się bardzo różnie. W wariancie „soft” niektórym udało się pozostać w obrębie nauki, choć przy degradacji zawodowej i finansowej; inni z kolei dostali „wilczy bilet”. František Šmahel znalazł się w tej drugiej grupie i udało mu się zdobyć posadę tramwajarza.
Podczas mojego pobytu w Pradze w 1979 roku sumiennie spotykałem się z badaczami czeskimi. Nie mogło wśród nich zabraknąć Františka Šmahela, który już wtedy cieszył się renomą czołowego „husytologa”. Na pierwsze spotkanie zaprosił mnie do swojego mieszkania i od razu spytał, czy mam ochotę na tramwajarski posiłek. Po chwili poczęstował mnie bardzo smacznymi parówkami, przy których doskonale gawędziliśmy o bohaterach rewolucji husyckiej: Žižce, Prokopie Łysym i innych. Niestety, wszystko, co dobre, musi się kiedyś skończyć. Po jakimś czasie gospodarz spojrzał na zegarek i stwierdził: „Bardzo mi przykro, musimy kończyć. Jeżdżę dzisiaj trasą na Vinohrady i muszę się zameldować w zajezdni”.
Z wielu różnych późniejszych spotkań przypomnę takie, które szczególnie zapadło mi w pamięć. Było to już po „aksamitnej rewolucji”. František Šmahel w sposób oczywisty i niekwestionowany wysunął się na czoło środowiska historyków czeskich i został dyrektorem Instytutu Historii Czeskiej Akademii Nauk. Pojawiłem się wówczas w Pradze na pobyt studyjny i oczywiście pobiegłem na audiencję do szefa Instytutu. Byłem już wtedy dość oswojony z językiem czeskim, ale głównie biernie. Wyobrażałem sobie jednak, że poradzę sobie również w mowie praktycznej. Dyrektor przyjął mnie bardzo miło i zaczęliśmy rozmawiać. Ja próbowałem używać mojego praktycznego czeskiego – z marnym efektem. Gospodarz z kolei, dżentelmen, starał się wydobyć z pamięci dialekt nadwiślański – z równie marnym skutkiem jak ja mowę czeską. Te cierpienia trwały dobre 20 minut. Wreszcie Dyrektor oprzytomniał pierwszy, uśmiechnął się i stwierdził: „Panie Kolego, Panu się wydaje, że Pan mówi po czesku, a mnie się wydaje, że mówię po polsku, ale mam wrażenie, że obaj się mylimy”. Roześmialiśmy się obaj, po czym każdy z nas przeszedł na swoje ojczyste narzecze i rozmowa potoczyła się wartko, przy pełnym zrozumieniu.
Inna migawka: rok 1996, wrzesień, konferencja polsko-czeska w pięknym Kłodzku. Zastanawialiśmy się nad polskimi echami rewolucji husyckiej. Owocny naukowo dzień zakończyliśmy wieczorem spokojnym, sympatycznym spacerem w kilka osób, m.in. z prof. Stanisławem Byliną, podziwiając położenie miasta, określanego czasem jako „polska Florencja”. František Šmahel wygłosił tam ciekawe uwagi o wzajemności słowiańskiej i czesko-polskiej. Był to jeden z wątków, który szczególnie go pasjonował. Wśród jego najwyżej cenionych rozpraw znajduje się studium o idei narodu w Czechach husyckich. Husytyzm, wielokrotnie zamykany w schematach służących celom politycznym czy ideologicznym, pod piórem Šmahela ujawnił nowe oblicze – od strony narodowościowej. W Kłodzku padły słowa warte przywołania. Badacz przybliżył specyfikę XV wieku, gdy świadomość słowiańska, zazwyczaj w formie polonofilstwa, uwydatniła się w czeskim życiu publicznym z niezwykłą siłą. Jednocześnie zademonstrował pewną cechę swojego pisarstwa, za którą był szczególnie ceniony – zawsze na pierwszym miejscu stawiał etykę uczonego. W badaniach nie było miejsca na sympatie i antypatie; praca musiała być wykonana zgodnie z najwyższymi wymaganiami warsztatu uczonego. Oceniając polonofilstwo czeskich obserwatorów, dodawał jednak, że mimo pokrewieństwa językowego i kulturowego, w uzasadnionych przypadkach surowo oceniali północnych sąsiadów. Ostro wypowiadał się na temat megalomanii narodowej, jej przerost uważał za zjawisko wysoce szkodliwe. Swoje krytyczne wywody o swoich ziomkach zakończył w Kłodzku słowami: „My, Czesi, tacy właśnie byliśmy. Obawiam się, że od czasów husyckich zbytnio się nie zmieniliśmy na lepsze”.
Wybitny erudyta, krytyczny w ocenie innych, sobie także stawiał najwyższe wymagania. Cenił solidność i uczciwość, nie tolerował hochsztaplerów naukowych, czemu dawał wyraz w krytycznych recenzjach dzieł niezbyt udanych. Jednocześnie lubił ludzi i był bardzo ciekawym rozmówcą. Z Polakami czuł się dobrze. Pamiętam, jak kiedyś na sympozjum w Getyndze stwierdził przy obiedzie, że Polacy są znacznie weselsi od Niemców. Na szczęście nie było wtedy przy stoliku żadnego przedstawiciela tej drugiej nacji.
Zaznał w życiu bardzo wiele. Jego biografowie odnotują wszelkie meandry losu, które go dotknęły w powojennej Czechosłowacji i już po „aksamitnej rewolucji”, gdy został w pełni doceniony. Z okresu tuż przed tym niezwykłym zjawiskiem, które wyniosło Václava Havla na Zamek Praski, pamiętam niezwykle sympatyczną wizytę w Pradze, jaką zorganizowaliśmy wraz z prof. Byliną, zabierając grupę studentów na zwiedzanie stolicy Czech. Šmahel opowiadał, że ma już gotowy maszynopis swojego „dzieła życia” – syntezy rewolucji husyckiej – i poświęcił nam kilka dni, prowadząc studentów z Polski w najciekawsze zakątki Pragi. Słynął zresztą ze znakomitej organizacji czasu i ciągle miał go za mało w stosunku do swoich imponujących planów.
Jego szerokość zainteresowań mogła wpędzić mniej odpornych w kompleksy. Czego tam nie było! Historia „normalna”, ale też źródłoznawstwo (świetnie sprawdzał się jako wydawca źródeł), historia filozofii, a także historia sztuki. Był znawcą heraldyki i ciągle szukał nowych impulsów. Pamiętam, jak na jednym ze spotkań narzekał, że musi obcować z tymi samymi źródłami, miał ogromny apetyt na nowe wyzwania.
Na koniec zostawiłem jeszcze jedną cechę Františka Šmahela – skromność. Kilka lat temu, na zebraniu w Instytucie Historii Czeskiej Akademii Nauk, gdy ocenialiśmy dorobek jakiegoś uczonego, z radością go ujrzałem (gdyż w ostatnich latach ze względów zdrowotnych ograniczył aktywność) i zapytałem, co słychać. Odpowiedział: „Ano, piszę te swoje książki, których nikt nie czyta”. Szczerze mówiąc, akurat On w tym względzie nie miał powodów do narzekań. Zachowamy go w pamięci jako człowieka, który przeżył bogate, owocne i pełne sukcesów życie.
On Sunday, 5 January 2025, Professor František Šmahel, the prominent Czech medievalist passed away at the age of 90. We mourn in his person not only one of the greatest historians of his generation, but also a close friend of the Department of Medieval Studies at the CEU. While we had our preparatory year, in 1992-93, he participated in our first big international conference on 23-27 April, 1993, on “Ethnicity – concepts and conflicts in medieval Central Europe”, co-organized with Ernest Gellner. He agreed to serve on the Academic Board of our new department, and in March 1994 he came to Budapest to our board meeting chaired by Jacques Le Goff, a good friend of his. At that point, we knew three things about him: in the 1960s he became one of the best Czech experts on Hussitism; he was dismissed from the Historical Institute in 1974 for political reasons and he had to work for four years as a tram-driver in Prague; after 1989, he returned to the reconstituted Historical Institute and became its director. While we could enjoy his cooperation for reviewing the theses of students working on Czech themes, we were watching with growing admiration the unfolding of his academic achievements. After two terms as director of the Historical Institute, in 1998 he founded the Centre for Medieval Studies, a joint initiative of the Academy of Sciences of the Czech Republic and Charles University, where he served as director for many more years. In 2002 he published his mighty three volume monograph Die Hussitische Revolution. His 20 essential studies on The Charles University in the Middle Ages were put together in a volume in 2007. His close contacts with the Annales colleagues were honored by a spectacular monograph on The Parisian Summit, 1377–78. Emperor Charles IV and King Charles V of France published in English in 2014. And this is only a small part of his oeuvre. For the last three decades he was the uncontested doyen of Czech historians, helping and supporting the rise of a new generation of younger colleagues as medievalists, and investing much energy for situating the results of Czech historical research in an international context. His passing marks an irreplaceable loss to the academic community in the Czech Republic, in Central Europe and in the broader world.
Odszedł „król studiów husyckich” i nie tylko…
5 stycznia, w wieku 90 lat, zmarł profesor František Šmahel, fenomenalny i niezwykle pracowity uczony, prawdziwy erudyta i nauczyciel, a także człowiek życzliwy i obdarzony poczuciem humoru.
Miałem szczęście poznać prof. Šmahela ponad 30 lat temu, kiedy jako student Central European University uczestniczyłem w inauguracji Medieval Studies Department. W kwietniu 1993 roku w Budapeszcie zamieniłem z nim tylko parę słów, wspominając o swoich badaniach nad polskimi husytami. Pamiątką z tego pierwszego spotkania jest zdjęcie zrobione w Wyszehradzie, na którym stoję pomiędzy nim a prof. Dušanem Třeštíkiem. W tym samym roku, w lipcu, spotkałem go po raz drugi na mojej pierwszej zagranicznej konferencji w Londynie, gdzie razem mieliśmy referaty w tym samym panelu. Uznaję to za bardzo pomyślny zbieg okoliczności. Wtedy prof. Anne Hudson, zapowiadając referat Šmahela, przedstawiła go jako „the king of Hussite studies”, co znakomicie oddawało jego pozycję w międzynarodowej mediewistyce. Podczas konferencji rozmawialiśmy o losach Andrzeja Gałki z Dobczyna, krakowskiego wiklifity, po jego ucieczce z Polski, a Šmahel przekazał mi na piśmie swoje uwagi do mojego wystąpienia.
Moja przygoda z publikacjami Šmahela rozpoczęła się od jego opus vitae, wydanej w 1993 roku czterotomowej syntezy Husitská revoluce. Podczas jednego ze spotkań konsultacyjnych w Lady Margaret Hall moja opiekunka, prof. Anne Hudson, zapytała, czy chciałbym wejść w posiadanie tej świeżo wydanej publikacji. Oczywiście, że chciałem, ale warunkiem jej otrzymania było przygotowanie w krótkim terminie recenzji dla English Historical Review. To było wyzwanie, zważywszy, że cała publikacja miała około 2000 stron drukowanych małą czcionką, a moja ówczesna znajomość czeskiego była dość skromna. Recenzja powstała, a ja wzbogaciłem swój księgozbiór o cztery tomy Husyckiej rewolucji i opasły tom słownika czesko-polskiego.
We wrześniu 1996 roku František Šmahel przyjechał do Lublina na Kongres CIHEC, organizowany z ogromnym rozmachem przez prof. Jerzego Kłoczowskiego. Z racji wykonywania obowiązków sekretarza sekcji późnośredniowiecznej miałem okazję nawiązać z nim bliższą więź. Odebrałem go z lubelskiego dworca kolejowego, oprowadziłem po Lublinie i odbyłem dłuższą rozmowę o moim doktoracie. To wtedy doświadczyłem szczególnej otwartości i życzliwości ze strony Šmahela, który jako dyrektor Instytutu Historii Czeskiej Akademii Nauk zaprosił mnie na kwerendy, oferując darmowy pokój gościnny i całodobowy dostęp do biblioteki Instytutu. To były niesamowite dwa tygodnie bardzo intensywnej pracy w Pradze, bez których nie wyobrażam sobie finalizacji mojej rozprawy o polskich husytach.
Kulminacją tego pobytu była całodniowa wizyta w mieszkaniu prof. Šmahela. Jestem mu ogromnie wdzięczny za ten dzień. Pomimo że był osobą szalenie zajętą, znalazł czas, aby użyczyć mi swój prywatny księgozbiór, spełniać moje życzenia dotyczące różnych publikacji i odpowiadać na moje pytania. W porze obiadowej „król studiów husyckich” założył kuchenny fartuch i przygotował dla nas posiłek. Była nim jajecznica! Nie pamiętam smaku, nie pamiętam, co do tej jajecznicy piłem, ale w pamięci mam wciąż widok Šmahela w kuchennym fartuchu, który rozbija jajka i pichci jajecznicę.
Wielokrotnie wracałem później do Pragi i od czasu do czasu spotykałem prof. Šmahela podczas konferencji lub wspólnych obiadów, najczęściej w towarzystwie mediewistów z praskiego Centrum medievistických studií. Kiedy napisałem do niego o projekcie utworzenia lubelskiego Centrum Studiów Mediewistycznych, bardzo się ucieszył i zapewnił mnie o swoim poparciu dla tej inicjatywy. Na inaugurację tego nowego ośrodka w czerwcu 2023 roku przekazał do odczytania swój list gratulacyjny.
Ostatni raz spotkałem go w Pradze 15 listopada 2023 roku, gdy uczestniczył w posiedzeniu walnego zgromadzenia członków praskiego Centrum i wysłuchał mojego gościnnego wykładu. Później, w towarzystwie Martina Nodla, udaliśmy się na herbatę do pobliskiej kawiarni, gdzie przeprowadziłem z nim krótki wywiad na temat początków praskiego Centrum, świętującego wówczas swoje ćwierćwiecze. 27 grudnia otrzymałem od niego email z życzeniami noworocznymi, a 9 dni później Martin przekazał mi smutną wiadomość o jego śmierci.
Prof. František Šmahel pozostawił po sobie gigantyczny dorobek naukowy, który długo będzie służył kolejnym generacjom mediewistów, bo bez jego prac nie sposób wyobrazić sobie poznawania epoki husyckiej. Pozostanie po nim wiele wspomnień i opowieści, które może uda się kiedyś gdzieś zebrać. Odszedł wielki uczony, a zarazem człowiek niezłomny, który wbrew dziejowym przeciwnościom uprawiał historyczne rzemiosło, osiągając w nim maestrię i zajmując ważne miejsce na mediewistycznym parnasie!
Persönliche Erinnerungen an den Mediävisten, Zeitzeugen und Menschen František šmahel
Der 10. August 2023 wird mir für immer in Erinnerung bleiben. Innerhalb eines eintägigen Pragbesuchs, wie stets mit mehreren Terminen verbunden, bei denen ich mich mit Prager Kollegen getroffen und meine Hussitica– und Bohemica–Literatur durch Neuerwerbungen zu komplettieren versucht habe, konnte ich auch František šmahel (wieder)sehen – traditionell bei einem Arbeitsessen in einem Altstadtrestaurant. Dabei überreichte er mir wiederum zwei seiner aktuellen Schriften: die im gleichen Jahr erschienene, immerhin 272 Seiten (!) umfassende Bibliographie seiner wissenschaftlichen Arbeiten mit einer kurzen Widmung, zudem die Neuauflage seiner in der intellektuell aufgeladenen Atmosphäre des Jahres 1968 verfasste, jedoch erst nach der sowjetischen Invasion, die dem „Prager Frühling“ militärisch den Todesstoß verlieh, erschienene Biographie des hussitischen Feldherrn Jan žižka. Dass es im August 2023 die letzte persönliche Begegnung sein sollte, konnte ich zu diesem Zeitpunkt natürlich nicht ahnen, ungeachtet des fortgeschrittenen Alters von František šmahel, der zu diesem Zeitpunkt kurz vor seinem 89. Geburtstag stand, aber noch immer den Eindruck eines wachen – ungeachtet körperlicher Schwächen – voll in die anspruchsvolle und zeitaufwendige tschechische Neuausgabe seiner Hussitischen Revolution eingebundenen Autors vermittelte.
Sein Tod am 5. Januar 2025 hat mich tief betroffen gemacht, wenngleich es František šmahel vergönnt war, ein – besonders nach mittelalterlichen Maßstäben – fast biblisches Alter geistig rege zu erreichen. Ich habe, mit Blick auf meine wissenschaftliche Vita, František šmahel viel zu verdanken, sehr viel. Die nachfolgenden Ausführungen stützen sich in ihrem Kern auf mein Nachwort in dem Band „Europas Mitte in Bewegung. Das Königreich Böhmen im späten Mittelalter“, erschienen in der Schriftenreihe des Collegium Carolinum München bei Vandenhoeck & Ruprecht Göttingen, einem in fünf Themenblöcke gegliederten Sammelband mit insgesamt 25 – in Inhalt und Anmerkungsapparat aktualisierten – Aufsätzen in deutscher Sprache šmahels, den ich als Redakteur betreuen durfte. Ebenso sind es weitere persönliche Begegnungen und Erinnerungen, die hier einfließen. Im Übrigen: Alexander Patschovsky schrieb mir nach dem Erscheinen besagten Aufsatzbandes: „Die Auswahl ist vorzüglich und zeigt einen Reichtum der Gesichtspunkte, wie man ihn einem Historiker nur wünschen kann, wie man ihn aber kaum je antrifft.“ Dies sagt viel über den Autor aus.
In dem – im deutschsprachigen Raum vermutlich nur einem kleinen Kreis von Fachkollegen bekannten –, im Jahre 2018 von der Central European University herausgegebenen Band, „Times of Upheaval“[1], der vier mittel- und mittelosteuropäischen Mediävisten – dem Polen Jerzy Kloczowski (1924-2017), dem Ungarn János M. Bak (1929-2020), dem Tschechen František šmahel (*1934) und dem Österreicher Herwig Wolfram (*1934) – gewidmet ist und in dem auf jeweils knapp 100 Seiten Schüler der genannten Historiker ein Interview zu Leben und Werk mit den Porträtierten führen, heißt es über den Prager Mittelalterforscher: „František šmahel was already regarded as the most distinguished medievalist in the country in the middle of the 1980s.“
Diese Einschätzung galt bis in den Herbst 2024 hinein ohne Einschränkungen, war František šmahel doch auch im hohen Alter geistig aktiv und produktiv. Zeugnis hiervon legen in den Jahren 2015–2024 erschienene Bücher ab. Erinnert sei an dieser Stelle an:
- 2015 – Hranice pravdy. Husovy listy z Kostnice podle edice Bohumila Ryby [Der Scheiterhaufen der Wahrheit. Hussens Briefe aus Konstanz gemäß der Edition Bohumil Rybas],
- 2016 – Alma Mater Pragensis. Studie k počátkům Univerzity Karlovy Alma Mater Pragensis. [Studien zu den Anfängen der Karlsuniversität],
- 2017 – Nahlédnutí do středověku. Mluva písma a četba obrazů [Einblicke in das Mittelalter. Die Sprache der Schrift und das Lesen der Bilder],
- 2017 – Nejstarší městská kniha táborská z let 1432-1452 [Das älteste Stadtbuch von Tabor aus den Jahren 1432-1452] (zusammen mit Alena M. černá),
- 2018 – Statuta et Acta Rectorum Universitatis Carolinea Pragensis 1310-1614 (zusammen mit Gabriel Silagi),
- 2019 – Die Basler Kompaktaten mit den Hussiten (1436). Untersuchung und Edition,
- 2020 – Návraty k pramenům. Studie k počátkům husitského Tábora [Rückkehr zu den Quellen. Studien zu den Anfängen des hussitischen Tábors],
- 2020 – Tábor I. Od počátku sídlení do roku 1452 Tábor I. [Von den Siedlungsanfängen bis in das Jahr 1452].
- 2021 – Europas Mitte in Bewegung. Das Königreich Böhmen im späten Mittelalter,
- 2021 – Jan žižka (mit einem Essay von Martin Nodl, šmahelův Jan žižka a české dějepisectví),
- 2022 – Uprostřed Evropy. České země na konci středověku [In der Mitte Europas. Die böhmischen Länder im ausgehenden Mittelalter].
Hinzu kommt die Überarbeitung und – in Textpassagen wie Anmerkungsapparat erfolgte – Aktualisierung der Hussitischen Revolution, die in zwei voluminösen Bänden in den Jahren 2023–2024 in nunmehr dritter tschechischer Auflage erschien.[2] Hierbei handelt es sich schlicht und einfach, wie Jiří Pešek zuletzt konstatierte, um das „klasické opus magnum moderní české medievistiky“.[3] Wie wir jetzt wissen: Es war zugleich Abschluss und Krönung des wissenschaftlichen Oeuvres von František šmahel. Alle hier aufgeführten Monographien und Editionen sind, was expressis verbis zu unterstreichen ist, das Spätwerk eines achtzigjährigen Mediävisten!
František šmahel (ich scheue mich noch immer zu sagen: der Verstorbene) muss an dieser Stelle nicht mit seinem vielfach bekannten Curriculum vitae in allen Einzelheiten vorgestellt werden. Es legt zugleich Zeugnis ab von der bewegten Geschichte des 20. Jahrhunderts und den vielfach beschriebenen Brüchen in der tschechischen Geschichte. Man kann die Biographie des Autors in seltener Detailliertheit sowohl in dem erwähnten Interviewband, aber auch im Internet nachlesen – oder hören.[4] Das in seiner Bedeutung weit über die Grenzen seiner tschechischen Heimat hinausgehende Werk des Autors haben jetzt Julia Burkhardt für das Collegium Carolinum und Eva Schlotheuber für die MGH München in ihren Nachrufen noch einmal gewürdigt.
František šmahel sind im zurückliegenden Vierteljahrhundert in regelmäßigem Abstand anlässlich verschiedener Lebensjubiläen Festschriften gewidmet worden. Erstmals geschah dies 1994 anlässlich des 60. Geburtstages des Prager Mediävisten in einer dreibändigen, mehr als 1100 Seiten umfassende Festgabe unter dem Titel „Husitství – Reformace – Renesance“ [Hussitentum – Reformation – Renaissance]. Zahlreiche Fachkollegen aus dem In- und Ausland haben darin mit ihren Beiträgen drei zentrale, auf die spätmittelalterliche Geschichte Böhmens im europäischen Kontext ausgerichtete Themenschwerpunkte in šmahels Forschungen ins Zentrum gerückt.
In einem diesen Studien vorangestellten Lebensbild František šmahels aus der Feder der drei Herausgeber (Jaroslav Pánek, Miloslav Polívka und Noemi Rejchrtová) heißt es einleitend: „In der tschechischen Geschichtsschreibung finden wir nur wenige Historiker, bei denen ein derart krasses Missverhältnis zwischen Bildungsvoraussetzungen und Publikationsergebnissen auf der einen sowie im Leben erlittenen Rückschlägen auf der anderen Seite besteht, wie dies bei Prof. PhDr. František šmahel, DrSc., einem der führenden europäischen Mediävisten und Direktor des Historischen Instituts der Akademie der Wissenschaften in Prag, der Fall ist. Bei dem Jubilar handelt es sich um einen Menschen, der mit ganzer Seele der Geschichte verfiel und der sich entschloss, seinem Leben durch wissenschaftliche Tätigkeit in diesem Fach Erfüllung zu geben, unabhängig von den Schwierigkeiten, die sich ihm in den Weg stellten. Er handelte so in Zeiten, in denen eine verantwortungsvolle Arbeit in der Geschichtswissenschaft – insbesondere dann, wenn sie auf die ältere Vergangenheit ausgerichtet war – weder materiellen Gewinn noch eine besondere gesellschaftliche Anerkennung einbrachte.“[5]
Ein Blick in die verschiedenen, aus Anlass der nachfolgenden Lebensjubiläen František šmahels erschienenen Festschriften lohnt aus mehreren Gründen, weil sie zum einen die Forschungsschwerpunkte des Jubilars aus unterschiedlichen Blickwinkeln thematisieren und zugleich um neu gewonnene Erkenntnisse bereichern, zum anderen weil hier – neben in- und ausländischen Fachkollegen – wiederholt auch Schüler šmahels mit eigenen methodisch wie quellenmäßig gleichermaßen innovativen Studien eine Plattform fanden. Dies gilt sowohl für die Festgabe von 2004 „Verba in imaginibus“ mit ihren Schwerpunkten „Wort und Bild“, „Zeremonien und Rituale“ sowie „Worte und Realien“, wobei im Vorwort durch die Herausgeber u. a. darauf verwiesen wird, dass František šmahel zu jenen Historikern gehört, die nach 1989 die Kraft zu alter Stärke wiederfanden, ja sogar, durch šmahels Bibliographie nachhaltig belegt, auszubauen vermochten.[6] Eine zweite Festschrift zum 70. Geburtstag des Mediävisten war dem Thema „Europa und Böhmen im ausgehenden Mittelalter“ vorbehalten, und verwies mit Kernthemen wie „Herrscher, Macht und Rechtsprechung“, „Kirche und Religion“ oder „Bildung und Imagination des Mittelalters“ auf weitere Gebiete, die František šmahel durch seine stets quellengesättigten und methodisch komplexen Forschungen wesentlich um neue Erkenntnisse zu bereichern vermochte.[7]
Ähnliches gilt für die beiden Festgaben zum 80. Geburtstag šmahels: die mehr als 700 Seiten umfassende, in ihrem Titel durch dessen weitreichende Symbolik auch auf einen in diesem Sammelband berücksichtigten Aufsatz verweisende Festschrift „Středověký kaleidoskop pro muže s hůlkou“ [Ein mittelalterliches Kaleidoskop für den Mann mit dem Zeigestock] mit ihren Themenblöcken „Gedanken und Wort“, „Raum und Bild“ sowie „Land und Menschen“[8], als auch den kleineren, dessen ungeachtet sehr innovativen Band „Jeden den ve středověku“ [Ein Tag im Mittelalter] mit elf Studien von Kollegen und Schülern, jeweils einem Tag u. a. im Leben eines Burgbewohners, eines Klosterinsassen, eines Adeligen und eines mittelalterlichen Gelehrten gewidmet, dabei Allgemeingültiges und Besonderes betonend und, wie dies die Anmerkungsapparate zeigen, auf wichtige und wegweisende Untersuchungen šmahels hinweisend.[9]
František šmahel war eine wissenschaftlich anerkannte, in der Tschechischen Republik, aber auch im Ausland mit bedeutenden Auszeichnungen dekorierte Persönlichkeit von hoher moralischer Reputation, fest verankert und gut vernetzt in der internationalen Kommunität der Mediävisten zwischen West und Ost – im Übrigen auch bereits in jenen dunklen Jahren der sog. Normalisierung in der sozialistischen Tschechoslowakei nach der Niederschlagung des Prager Frühlings, die für šmahel selbst aufgrund seiner politischen Einstellung 1974 den Verlust seiner Arbeitsstelle als schon damals renommierter wissenschaftlicher Mitarbeiter im Historischen Institut der Tschechoslowakischen Akademie der Wissenschaften bedeutete – und eine fünfjährige Tätigkeit als Tramfahrer in Prag nach sich zog. Doch ungeachtet aller Kalamitäten war dies keineswegs das Ende seiner wissenschaftlichen Tätigkeit.
Wer einem Blick in šmahels Bibliographie wirft, wird feststellen, dass der Autor, der bereits 1956 mit seiner Studie zum Register der Budweiser Wegelagererbruderschaft in den Jahren 1434/1435 eine erste Quellenstudie vorlegte[10], zwar in den Jahren 1974-1976 weitgehend auf Veröffentlichungen verzichten musste, doch bereits im Jahr darauf veröffentlichte der „Tramfahrer“ – im Übrigen im renommierten, in München erscheinenden „Deutschen Archiv für die Geschichte des Mittelalters“ – eine wichtige Studie zu einem unbekannten Prager Quodlibet aus der Zeit um 1400.[11] Beginnend 1978/1979, vor allem jedoch seit 1980, als der Autor eine neue Arbeitsstelle im Hussiten–Museum Tábor fand, schnellte seine Publikationstätigkeit buchstäblich in die Höhe.[12] Resümiert man rückblickend die Forschungen und Veröffentlichungen František šmahels in den 1980er Jahren, können diese in ihren grundlegenden Schwerpunkten zweifellos als wegweisende Vorarbeiten zur 1988-1990 erschienenen Geschichte der Stadt Tábor bis 1452[13] sowie zur 1993 erstmals veröffentlichten Hussitischen Revolution angesehen werden.[14]
Über die schweren siebziger Jahre halfen František šmahel als Wissenschaftler zahlreiche Fachkollegen im In- und Ausland – mit Publikationsmöglichkeiten, wichtigen Neuerscheinungen und später mit Einladungen zu Konferenzen. Wie stark die Beziehungen gerade nach Frankreich, Deutschland, die USA und Polen waren, davon berichtet in ganz spezieller Weise ein vom Autor 2009 veröffentlichter Band, eine Art „Ego-Histoire“ unter dem Titel Nalézání, setkávání a míjení v životě jednoho Medievisty [Finden, Begegnen und Entschwinden im Leben eines Mediävisten], der Rezensionen šmahels zu gewichtigen Monographien etwa Paul de Vooghts, František Graus‘, Jaroslav Mezníks oder Ferdinand Seibts enthält, deren Besprechungen der Veröffentlichungen von šmahel selbst, Porträts von Historikerkollegen (u. a. František Hoffmann, Jacques LeGoff und Jean-Claude Schmitt oder Aron J. Gurjewitsch) sowie unter der Rubrik „Erinnerungsskizzen“ Nachrufe auf Weggefährten wie Frederick G. Heymann, Jiří Daňelka, Josef Janáček oder Josef Petrů bietet, die beim gründlichen Lesen offenbaren, wie eng die jeweiligen, nicht selten freundschaftlichen Beziehungen zu den Genannten waren und wie sehr diese methodologisch šmahels eigenes Werk beeinflusst haben, was namentlich für die französische Mediävistik gilt, der šmahel zeitlebens verbunden war und ist.
Aber auch die deutsche Mittelalterforschung hat šmahel stets angezogen, wobei es sich stets um ein Nehmen und Geben handelte. Beredter Ausdruck hier ist in besonderer Weise der 2018 in Prag herausgegebene Band mit ins Tschechische übertragenen Studien Alexander Patschovskys zu Sektierern, Ketzern und Reformatoren im mittelalterlichen Böhmen.[15] Im Nachwort zeichnet šmahel ein einfühlsames Porträt seines Kollegen und Freundes unter besonderer Akzentuierung von dessen Beitrag zur Ketzerforschung, würdigt aber zugleich noch einmal Patschovskys unermüdlichen Einsatz für die Revision der Übersetzung der hussitischen Revolution (die am Ende eine dreifache war, in der sprichwörtlich um jedes Wort gerungen wurde) sowie abschließend dessen Beitrag zu einem besseren Verständnis der böhmischen Geschichte des 14. und 15. Jahrhunderts nicht allein in der deutschen Mediävistik.
Der mit der Samtenen Revolution in der damaligen Tschechoslowakei in jenem ereignisreichen Spätherbst 1989 verbundene Fall des Eisernen Vorhangs hatte auch für die (damals noch) tschechoslowakische Geschichtsschreibung einschneidende Folgen, die sich institutionell u. a. in einer Reorganisation des Historischen Instituts der Tschechoslowakischen (seit 1993 Tschechischen) Akademie der Wissenschaften artikulierten. Zunächst wurde František šmahel Mitte Dezember 1989 an seine einstige Wirkungsstätte zurückgerufen. Dass die notwendig gewordene Wahl eines neuen Direktors dieses 1952 gegründeten, über Jahrzehnte als Aushängeschild einer marxistisch-leninistischen Geschichtsschreibung fungierenden und agierenden Instituts, damals im Emmauskloster beheimatet, letztlich auf František šmahel fiel, geschah keineswegs überraschend, auch wenn zunächst der Jaroslav Mezník (1928-2008) für diesen Posten vorgesehen war, der jedoch ein Abgeordnetenmandat der Nationalversammlung erhielt.
Aus dem Institut für Tschechoslowakische und Weltgeschichte wurde binnen weniger Tage wieder das Historische Institut, František šmahel, der darüber hinaus das Redaktionskollegium des ebenfalls inhaltlich und personell erneuerten česky časopis historický übernahm, legte – anfänglich als Interims-, wenig später als offiziell berufener Direktor – in Absprache mit anderen reorganisierten Institutionen binnen kurzer Zeit Vorschläge und Vorgaben für eine grundlegende Transformation der Forschungseinrichtung vor, beruhend auch auf seinen in Frankreich und Deutschland gemachten Erfahrungen. Die hierfür notwendige Evaluation geschah mit Unterstützung renommierter ausländischer Partner, zu denen František šmahel über viele Jahre Kontakte aufgebaut hatte. Bis 1998 stand František šmahel dem inhaltlich-methodologisch und personell erneuerten Institut vor, baute es zu einer allmählich immer leistungsstärkeren, zunehmend international vernetzten Forschungseinrichtung auf, ohne – in einem schwierigen Spagat – die eigenen Forschungen zu vernachlässigen.
Ab 1998 leitete er dann das neu gegründete, institutionell an der Karlsuniversität angesiedelte Zentrum für Mittelalterforschung (Centrum medievistických studií) und machte es Schritt für Schritt zu einer weltweit anerkannten, von ausländischen Mediävisten häufig frequentierten Einrichtung, heute geleitet von der durch šmahel geschulten jüngeren Generation tschechischer Mittelalterexperten mit seinem Schüler Pavel Soukup an der Spitze.
Der Verfasser dieser Zeilen ist, wie eingangs bereits betont, František šmahel in besonderer Weise verbunden gewesen und zu großem Dank verpflichtet. František šmahel habe ich als damals junger, kurz vor der Promotion stehender Forschungsstudent an der Universität Leipzig 1984 kennenlernen dürfen, als der damals im Hussitenmuseum Tábor tätige Mediävist an der Universität Leipzig zwei Vorträge hielt, die thematisch eng mit den Hussiten und dem radikalen Zentrum in der südböhmischen Stadt zusammenhingen. Bei der sich anschließenden Diskussion fiel mir die Aufgabe zu, aufgrund meiner im Studium in Brünn (Brno) erworbenen Kenntnisse der tschechischen Sprache als Dolmetscher zu agieren. Wenn ich mich nicht täusche habe ich damals als Dank einen Band des seit 1978 erscheinenden, international maßgeblichen und eben in Tábor erscheinenden Jahrbuchs der Hussitenforschung, „Husitský Tábor“ erhalten – nicht ahnend, dass ich hier selbst einmal publizieren und das Thema Hussiten Jahrzehnte meine eigenen Forschungen bestimmen würde – in Aufsätzen, eigenen Büchern und in der Übersetzung von František šmahels Opus magnum, der Geschichte der hussitischen Revolution, die in der deutschen Übertragung drei voluminöse Bände umfasste und im Jahre 2002 – in enger Zusammenarbeit mit Alexander Patschovsky als Redakteur und dem Autor – in der Schriftenreihe der Monumenta Germaniae Historica erscheinen sollte.
Das tschechische „Ur-Manuskript“ hatte ich dabei bereits während eines Forschungsaufenthaltes an der Universität Brünn im Frühjahr 1988 in Händen gehalten, im gleichen Jahr durfte ich anlässlich zweier privater Besuche bei František šmahel in Mnichovice darüber hinaus die herzliche Gastfreundschaft seiner Familie genießen. Bei meinem Forschungsaufenthalt als Lynen-Stipendiat der Alexander von Humboldt-Stiftung Bonn am Historischen Institut der Tschechischen Akademie der Wissenschaften in Prag in den Jahren 1993-1994 war František šmahel mein wissenschaftlicher Mentor, wobei die Betreuung weit über fachliche Gespräche, Debatten und Konferenzen (etwa jene legendäre über Hussitismus und Eschatologie in Prag 1993, an der auch Howard Kaminsky teilnahm) hinausgung. Sie reichte von der Organisierung einer notwendigen Unterkunft in Prag bis hin zur Einladung in ein Weihnachtskonzert in der altehrwürdigen Aula des Prager Karolinums. František šmahel war es wiederum, der nicht nur die Übersetzung seiner „Husitská revoluce“ durch mich maßgeblich initiierte und stets mit unermüdlichem persönlichem Engagement begleitete, sondern auch wesentlich dazu beitrug, dass ich in einem von der DFG geförderten Handschriftenprojekt (Repertorium fontium Hussiticarum) an der Universität Konstanz bei Alexander Patschovsky tätig sein durfte.
Dass František šmahel in meiner eigenen Bibliothek der mit Abstand am häufigsten vertretene Autor/Mediävist ist, liegt auf der Hand: seine unzähligen Studien und Monographien aus mehr als einem halben Jahrhundert – sehr viele davon mit Widmungen versehene Separata bzw. Geschenke – berühren alle wichtigen Themen nicht allein des Hussitismus, sondern der gesamten böhmischen Geschichte des Spätmittealters im europäischen Kontext.
Während die beiden jeweils annährend 600 Seiten umfassenden Sammelbände mit Studien František šmahels von 2007[16] sowie 2016[17] ausschließlich dem Bereich der älteren Universitätsgeschichte der Prager Carolina vorbehalten waren – also einem Forschungsbereich, mit dem sich der Autor mehr als sechs Jahrzehnten intensiv beschäftigte, wobei die inhaltliche Spanne von den ältesten Statuten bis zur utraquistischen Universität, von den Anfängen der Artistenfakultät bis zu den ältesten Buchkatalogen, von den Quellen zum Prager Universalienstreit bis zu den Existenzaussichten und der Karriere der Humanisten an der Prager Hohen Schule reicht – setzt der eingangs erwähnte Sammelband „Europas Mitte in Bewegung. Das Königreich Böhmen im Mittelalter“ andere Akzente. Die hier vereinten 25, zwischen 1984 und 2017 entstandenen Studien lassen sich dabei in fünf Themenblöcke aufteilen. Während zunächst sog. Panorama-Ansichten, ausgehend von den grundlegenden Entwicklungslinien der böhmischen Länder im Hoch- und Spätmittelalter, dezidiert zentrale Forschungsfragen des hussitischen und nachhussitischen Böhmens wie die soziale und nationale Frage, die folgenschwere Diskussion über die Pax externa et interna und deren praktische Auswirkungen sowie die Rolle des böhmischen Königs Matthias Corvinus in den Mittelpunkt rücken, geht es im folgenden Block um dynastische und ethnisch-nationale Fragen des seit dem Hochmittelalter bilingualen Königreichs Böhmen in Politik, Kultur, Riten und Zeremonien in einer auch nach außen zunehmend sichtbaren „Konfliktgemeinschaft“.
Dem Themenblock zur städtischen Gesellschaft in Böhmen nähert sich der Autor aus unterschiedlicher Perspektive, wobei Randgruppen oder die machtpolitische wie geistig-ideologische Rolle des südböhmischen Revolutionszentrums Tábor als Modell einer Gesellschaftsordnung im Gegensatz zur Landesmetropole Prag im Fokus stehen, zugleich aber auch das verlorene Ideal der Stadt in der böhmischen Reformation auf der Grundlage jener scharfen Kritiken des Laientheologen Peter von Cheltschitz, der in seiner Verdammnis der äußeren sichtbaren Welt im Allgemeinen und der Städte im Besonderen in einem seiner Hauptwerke, dem „Netz des Glaubens“, gerade Stadt und Stadtbewohner mit beißender Kritik überzog.
Der vierte Themenblock nimmt Bezug auf eines der Hauptergebnisse der hussitischen Revolution: den vom Basler Konzil für gut ein Vierteljahrhundert legalisierten Doppelglauben im Königreich Böhmen, wobei sich šmahel als kundiger Biograph beider Persönlichkeiten den bekanntesten Protagonisten der böhmischen Reformation, Johannes Hus und Hieronymus von Prag, nähert, zugleich aber auch das Kernprogramm der Hussiten, die Vier Prager Artikel, thematisiert und mit dem purgatorium sompniatum in der hussitischen Topographie des Jenseits sowie der Rolle von Magie, Aberglauben und Zauber sowohl der theoretischen Diskussion der hussitischen Theologen als auch dem praktischen Alltag im hussitischen Böhmen nähert, ebenso der Rolle des böhmischen Nationalheiligen Wenzel in dieser Zeit.
Welch große Bedeutung der visuellen Agitation im hussitischen Zeitalter zukommt, verdeutlicht der fünfte Themenblock, in dem auf den ersten Blick so unterschiedliche – jedoch durch einen inneren Faden verbundene – Aspekte wie das Lesen der unlesbaren Inschriften, die hussitische Agitation am Beispiel der Tabule veteris et novi coloris oder die Rolle des zerbrochenen Szepters des böhmischen Königs als ikonographische Marginalie in den Beziehungen des hussitischen Böhmens zum Reich hinterfragt werden. Insgesamt wird dem Leser somit, auch wenn mancher ursprünglich in den Sammelband eingebundene Beitrag dem begrenzten Umfang zum Opfer fallen musste, deutlich, welche enorme Bedeutung allen Studien zu den genannten Themenbereichen im aktuellen Forschungskontext zukommt, den František šmahels Arbeiten seit Jahrzehnten wesentlich prägen.
Abschließend sei noch einmal die Festschrift von 1994 zitiert, in der es heißt: „František šmahel hat allen Zweiflern bewiesen, dass auch unter äußerst ungünstigen äußeren Bedingungen die Möglichkeit besteht, ein großes Ziel zu verfolgen. Dies erfordert auch vom Historiker einen festen Willen zur Tat.“ František šmahels Biographie und vor allem sein wissenschaftliches Werk legen hiervon in beeindruckender Weise bleibendes Zeugnis ab. Vor dieser Lebensleistung des Mediävisten, Zeitzeugen und Menschen kann man sprichwörtlich ehrfurchtsvoll nur den Hut ziehen.
Wie eingangs betont, hat mich sein Tod sehr getroffen und nachdenklich gestimmt, darf ich František šmahel doch, wenn auch nicht im klassischen Sinne, als einen meiner akademischen Lehrer bezeichnen, der mich maßgeblich geprägt hat – sei es beispielsweise mit Blick auf meine Hus-Biographie von 2011 oder meine kommentierte Auswahledition böhmischer Bürgertestamente des 15. Jahrhunderts von 2019. Unzählige elektronische Nachrichten unserer wechselseitigen Korrespondenz sind noch auf meinem Laptop gespeichert, viele davon mit anerkennenden, ja aufmunternden Worten šmahels. Eine der schönsten oder besser: wertvollsten ist jene vom 17. August 2020, šmahels 86. Geburtstag, in der es unter anderem – mit Blick auf das gerade fertiggestellte Manuskript seines Aufsatzbandes „Europas Mitte in Bewegung. Das Königreich Böhmen im späten Mittelalter“ – heißt: „Ein größeres ‚Geschenk‘ zum Geburtstag konnten Sie mir nicht machen. Meinen wärmsten Dank auch für die anspruchsvollen Register und das beigefügte Lob in ihrem Nachwort.“ Ich empfinde Stolz und Dankbarkeit, zugleich die Verpflichtung, das Werk František šmahels auch in der deutschen Mittelalterforschung in lebendiger Erinnerung zu halten.
Thomas Krzenck
PS.: Auf mein Kondolenzschreiben an die Witwe František šmahels antwortete mir Hana šmahelová am 19. Januar 2025 unter anderem mit folgenden Worten: „Sie gehörten zweifellos zu seinen langjährigen und engsten Mitarbeitern und Freunden. Er hat Sie sehr geschätzt und mochte Sie sehr gern. Ich zweifele nicht, dass dieses Verhältnis und die Erinnerungen Ihnen ein dauerhaftes Andenken an seine Persönlichkeit und sein Werk bleiben werden.“
[1] Times of Upheaval. Four Medievalists in Twentieth-Century Central Europe. Conversations with Jerzy Kłoczowski, János M. Bak, František šmahel and Herwig Wolfram. Edited by Pavlína Rychterová / Gábor Klaniczay / Paweł Kras / Walter Pohl. Budapest, New York 2019, S. 197.
[2] Vgl. František šmahel, Husitská revoluce I. Kořeny české reformace [Die Quellen der böhmischen Reformation], Praha 2023 sowie Den., Husitská revoluce II. Země vymknutá z kloubů [Ein aus den Fugen geratenes Land], Praha 2024. Zur historiographischen Würdigung der Hussitischen Revolution, basierend auf der deutschen Ausgabe von 2002, demnächst Thomas Krzenck, Die Hussitische Revolution, in: Norbert Kersken / Stefan Albrecht (Hgg.), Hauptwerke der tschechischen Geschichtsschreibung vom Mittelalter bis ins 20. Jahrhundert, Frankfurt am Main u. a. (im Druck).
[3] So der Prager Historiker in seiner Besprechung von Band I der dritten, überarbeiteten und erweiterten Ausgabe der Husitská revoluce in: český časopis historický 122, 4 (2024), S. 141–145 (das Zitat auf S. 141).
[4] Im Jahre 2015 wurde im Tschechischen Rundfunk (český rozhlas) eine fünfteilige, auf die Biographie František šmahels ausgerichtete Serie für die Hörer ausgestrahlt, die noch heute im Archiv des Senders unter https://hledani.rozhlas.cz/?query=Frantisek+Smahel&offset=10&stanice=ČRo+Vltava%3B abgerufen werden kann und in der šmahel selbst über sein Leben spricht.
[5] Jaroslav Pánek / Miloslav Polívka / Noemi Rejchrtová (Hgg.), Husitství – Reformace – Renesance, Praha 1994, S. 7–14 (tschechische Fassung), S. 15–25 (deutsche Fassung).
[6] Verba in imaginibus. Františku šmahelovi k 70. narozeninám. Hg. v. Martin Nodl, Petr Sommer und Eva Doležalová. Praha 2004.
[7] Evropa a čechy na konci středověku. Sborník příspěvků venovaných Františku šmahelovi. Hg. v. Eva Doležalová, Robert Novotný und Pavel Soukup. Praha 2004.
[8] Středověký kaleidoskop pro může s hůlkou. Věnováno Františka šmahelovi k životnímu jubileu. Hg. v. Eva Doležalová und Petr Sommer. Praha 2016.
[9] Jeden den ve středověku. Hg. v. Martin Nodl und Petr Sommer. Praha 2014.
[10] Šmahel, František: Rejstřík budějovického lapkovského bratrstva z let 1434/35 [Das Register der Budweiser Wegelagererbruderschaft aus den Jahren 1434/35]. In: Jihočeský sborník historický 25 (1956), 1-15.
[11] Šmahel, František: Ein unbekanntes Prager Quodlibet von c. 1400 des Magisters Johann Arsen von Langenfeld. In: Deutsches Archiv für Erforschung des Mittelalters 33, 1 (1977), 199-215.
[12] Vgl. die die Jahre 1956-2009 umfassende Bibliographie des Autors in: Šmahel, František: Nalézání, setkávání a míjení v životě jednoho Medievisty. Praha 2009, 466-520.
[13] Šmahel, František u. a.: Dějiny Tábora I.1: do roku 1421 [Geschichte der Stadt Tábor I.1: bis zum Jahre 1421]. české Budějovice 1988. Šmahel, František: Dějiny Tábora I.2: 1422-1452 [Geschichte der Stadt Tábor I.2: 1422-1452]. české Budějovice 1990.
[14] Šmahel, František: Husitská revoluce, 4 Bde. Mit den signifikanten Titeln I: Doba vymknutá z kloubů [Eine aus den Fugen geratene Zeit]. II: Kořeny české reformace [Die Quellen der böhmischen Reformation]. III: Kronika válečných let [Chronik der Kriegsjahre]. IV: Epilog bouřlivého věku [Epilog eines stürmischen Zeialters]. Praha 1993 (2. Aufl. Praha 1996).
[15] Patschovsky, Alexander: Bludiště pravé víry. Sektáři, kacíři a reformátoři ve středověkých Čechách [Ein Labyrinth des wahren Glaubens. Sektierer, Ketzer und Reformatoren im mittelalterlichen Böhmen]. Praha 2018.
[16] šmahel, František: Die Prager Universität im Mittelalter: Gesammelte Aufsätze (Charles University in the Middle Ages: Selected Studies). Leiden 2007.
[17] šmahel, Frantisek: Alma Mater Pragensis. Studie k počátkům Univerzity Karlovy Alma Mater Pragensis. [Studien zu den Anfängen der Karlsuniversität]. Praha 2016.
Inviting presence and encouraging scholar
It has been both an honor and a pleasure to have known Professor Šmahel. He has been an inviting presence and an encouraging scholar to me since I met him in Leeds some years ago. Recently I visited him unannounced, and he dropped what he was doing and was friendly and hospitable, inquiring after me and what I had been doing lately. I told him that I had recently visited Howard Kaminsky, and he was crestfallen. ¨Do you know that he has just recently died?¨ he asked. I was thunderstruck, and must have shown it, as he put his hand on my shoulder and told me that he, too, was sad, and sorry to be the bearer of bad news. I was grateful to him, and will never forget his kindness, then and in all of his conversations with me.
František Šmahel o CSM
List Františka Šmahela przesłany z okazji inauguracji Centrum Studiów Mediewistycznych w Lublinie 27 czerwca 2023 r.
Praha. 13. června 2023.
Vážené kolegyně,
Vážení kolego,
zdvihám v Praze číši na zdar Vašeho Centra medievistických studií, které dnes zahajuje svoji činnost. A protože někdy platí, že in vino est veritas, přiznám se, že příležitostné zdravice nemám příliš rád. Většinou jde o formality, které zdržují program vědeckých i jiných zasedání. Aby tomu tak nebylo i v mém případě, omezím se na pár vzpomínek.
V době mého odborného uzrávání byla mi polská medievistika nedostižnou metou. V polském kulturním středisku jsem spolu s několika dalšími kolegy každý čtvrtek stáli ve frontě na zásilku polských knih, svátkem bylo, když jsem mohl do Polska vycestovat na studijní pobyt nebo na konferenci. V době pražského jary se mi podařilo založit cizojazyčnou revui „Mediaevalia Bohemica”. Skončila po třech ročnících na počátku okupace Československa sovětskými vojsky. Mezitím začala Varšavská univerzita vydávat „Quaestiones Medii Aevi”, sebezáchovná idea tedy v našich zemích stále žila. V Praze došla svého naplnění v Centru medievistických studií krátce před rokem 2000, to však již v Budapešti Central European Universita vysílala do světa první graduované mediewisty.
Pomyslnou štafetu nyní přejímá Centrum studiów mediewistycznych v Lublinu, jemuž přeji mnoho zdaru!
Prof. Dr František Šmahel
WYWIAD
PUBLIKACJE (wybór)
