W kwietniu 2025 roku przypadła pięćsetna rocznica hołdu pruskiego, który zakończył istnienie państwa zakonu krzyżackiego i zapoczątkował świeckie Księstwo Pruskie, będące lennem Polski. Symbolem hołdu stał się Albrecht Hohenzollern klęczący przed Zygmuntem Starym, ale prawdziwa doniosłość tego wydarzenia tkwi w jego długofalowych skutkach politycznych, religijnych i kulturowych. Międzynarodowa konferencja naukowa „Hołd pruski (1525-2025). Geneza, okoliczności, następstwa” ma służyć lepszemu zrozumieniu tego przełomowego momentu. Jej celem jest interdyscyplinarna analiza kontekstu i następstw wydarzeń 1525 roku — od wojny trzynastoletniej po współczesne echa tego dziedzictwa.
Organizatorzy
Program
12 maja (poniedziałek)
prof. dr hab. Jacek Wijaczka – Hołd pruski w ocenie polskiej i niemieckiej historiografii XIX–XXI wieku
– Moderator: dr Jerzy Kiełbik
– Uczestnicy: prof. dr hab. Stanisław Achremczyk, dr hab. Igor Kąkolewski, prof. UWM, prof. dr hab. Janusz Małłek
13 maja (wtorek)
14 maja (środa)
– Moderator: dr hab. Janusz Trupinda
– Uczestnicy: prof. dr hab. Udo Arnold, dr hab. Jacek Friedrich, prof. UG, dr Rafał Żytyniec, dr Vydas Dolinskas
Referaty
Prelegent: prof. dr hab. Adam Szweda (Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu)
Tytuł: Wielki mistrz zakonu krzyżackiego jako władca zależny od Polski w latach 1466–1525
Streszczenie:
Po II pokoju toruńskim z 1466 roku wielki mistrz zakonu krzyżackiego formalnie podporządkowany był królowi Polski jako książę i radca Korony, zobowiązany do przysięgi wierności oraz pomocy zbrojnej. Choć Zakon nie zawsze skrupulatnie wywiązywał się z tych zobowiązań, a część mistrzów odmówiła złożenia przysięgi, stosunki zależności utrzymywały się aż do wojny pruskiej z lat 1519–1521. Ich ostateczne uregulowanie nastąpiło w 1525 roku poprzez sekularyzację państwa zakonnego i przekształcenie go w świeckie księstwo lenne wobec Polski.
Prelegent: prof. dr hab. Jürgen Sarnowsky (Universität Hamburg)
Tytuł: Die wirtschaftliche Situation des Deutschen Ordens in Preußen um 1500
Streszczenie: Około 1500 roku Zakon Krzyżacki znajdował się w trudnej sytuacji ekonomicznej, spowodowanej skutkami wojny trzynastoletniej, utratą części terytorium oraz zobowiązaniami wobec dawnych dowódców zaciężnych. Wielki mistrz Friedrich von Sachsen i jego doradcy podjęli próbę reformy zarządzania gospodarką i dochodami Zakonu. Dzięki tym działaniom udało się częściowo ustabilizować sytuację, choć bez znaczącego wzrostu wpływów.
Prelegenci: dr hab. Aleksander Bołdyrew, prof. UŁ (Uniwersytet Łódzki), dr hab. Karol Łopatecki, prof. UwB (Uniwersytet w Białymstoku)
Tytuł: Via Jagiellonica: organizacja oddziałów Królestwa Polskiego podczas wojny pruskiej 1519–1521
Streszczenie: Na podstawie analizy źródeł skarbowo-wojskowych autorzy przedstawiają przemiany w strukturze armii zaciężnej Królestwa Polskiego w trakcie wojny pruskiej. Konflikt ten, prowadzony na obszarze silnie zurbanizowanym, ujawnił znaczenie zdolności mobilizacyjnych i zaplecza monarchii jagiellońskich, które zapewniły stronie polskiej przewagę. Kluczową rolę odegrał wiślany szlak zaopatrzeniowy, nazwany przez autorów via Jagiellonica, łączący ziemie Jagiellonów i umożliwiający skuteczne prowadzenie wojny.
Prelegent: Apl. Prof. dr Kęstutis Daugirdas (Eberhard Karls Universität Tübingen und Johannes a Lasco Bibliothek)
Tytuł: Der Umgang mit der Pluralität in der Reformation im Herzogtum Preußen und Großfürstentum Litauen
Streszczenie: Reformacja w Prusach Książęcych i Wielkim Księstwie Litewskim rozwijała się w ścisłym powiązaniu z intelektualnymi nurtami Europy Środkowej i Zachodniej, początkowo pod silnym wpływem Wittenbergi i nauk Andreasa Osiandra. Dzięki wsparciu księcia Albrechta oraz rozwojowi drukarstwa, edukacji i tłumaczeń na języki narodowe, Królewiec stał się w połowie XVI wieku ważnym ośrodkiem myśli reformacyjnej o ponadregionalnym zasięgu. Referat ukazuje, jak w tym złożonym kontekście starano się rozwiązywać problem religijnej pluralizacji, zwłaszcza wobec obecności nurtów reformowanych i antytrynitarskich.
OKRĄGŁY STÓŁ
Moderator: dr Jerzy Kiełbik
Uczestnicy: prof. dr hab. Janusz Małłek (Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu), prof. dr hab. Igor Kąkolewski (Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie), prof. dr hab. Stanisław Achremczyk (Instytut Północny im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie)
Tytuł: Polityczne konsekwencje hołdu pruskiego
Prelegent: dr hab. Sławomir Kościelak, prof. UG (Uniwersytet Gdański)
Tytuł: Między Rzeszą a Prusami Albrechta Hohenzollerna. Ewangeliccy „misjonarze” – reformatorzy Prus Królewskich w latach (1520) 1522-1557 (1568)
Streszczenie: W pierwszej fazie reformacji do Prus Królewskich i Książęcych licznie napływali duchowni z Rzeszy, odgrywając istotną rolę w rozprzestrzenianiu idei luterańskich na tych terenach. Ich działalność miała charakter efemeryczny, często prowadzona była w warunkach nielegalnych, a ścieżki życiowe wiodły ich przez różne ośrodki reformacyjne, zarówno w Polsce, jak i poza jej granicami. Przedstawione zostały sylwetki tych postaci, ich kariery oraz mechanizmy religijnej mobilności w kontekście przemian lat 20.–60. XVI wieku.
Prelegent: prof. dr hab. Rafał Kubicki (Uniwersytet Gdański)
Tytuł: Kontekst i konsekwencje hołdu pruskiego dla zgromadzeń zakonnych w Prusach Królewskich i Książęcych
Streszczenie:Wystąpienie dotyczy wpływu hołdu pruskiego z 1525 roku na zgromadzenia zakonne w Prusach Królewskich i Krzyżackich, mimo braku bezpośrednich zapisów traktatowych w tej sprawie. Omówione zostaną zarówno ogólne przemiany życia zakonnego w dobie reformacji, jak i konkretne zmiany w klasztorach Gdańska, Elbląga i Braniewa. Przeanalizowane zostaną także procesy sekularyzacyjne w Prusach Krzyżackich oraz postawy zakonników i zakonnic wobec idei reformacyjnych.
Prelegent: Prof. UW dr hab. Maciej Ptaszyński (Uniwersytet Warszawski)
Tytuł: Wymówki. Jak kancelaria królewska wyjaśniła Europie hołd pruski w XVI w.
Streszczenie: Zawarcie traktatu krakowskiego z księciem Albrechtem Hohenzollernem wywołało napięcia w relacjach Polski z papiestwem i Rzeszą, stawiając Zygmunta I w niełatwym położeniu jako sojusznika pierwszego luterańskiego władcy w Europie. Kancelaria królewska, odpowiadając na krytykę, akcentowała polityczną konieczność porozumienia oraz jego rolę w przywróceniu pokoju w regionie. Wydrukowane w Krakowie pisma, m.in. list Andrzeja Krzyckiego do nuncjusza Buglio i korespondencja Erazma z Rotterdamu, miały za zadanie wzmocnić przekaz usprawiedliwiający decyzję monarchy.
Prelegent: prof. Andrew L. Thomas (Salem College North Carolina)
Tytuł: Andreas Osiander and the Nuremberg Connection to the Reformation in Prussia
Streszczenie: Andreas Osiander, choć spędził w Prusach Książęcych zaledwie cztery lata, wywarł istotny wpływ na księcia Albrechta oraz rozwój lokalnej reformacji. Jego wcześniejsza działalność kaznodziejska w Norymberdze i wieloletnia korespondencja z Albrechtem przyczyniły się do przeniesienia idei luterańskich do Prus jeszcze przed hołdem pruskim. Powiązania religijne, dynastyczne i gospodarcze między Norymbergą a Prusami Książęcymi odegrały kluczową rolę w kształtowaniu reformacyjnego oblicza regionu, choć obecność Osiandra wywołała także kontrowersje teologiczne prowadzące do tzw. kryzysu osiandryjskiego.
Prelegent: prof. dr hab. Marek Ferenc (Uniwersytet Jagielloński)
Tytuł: Albrecht Hohenzollern na krakowskim dworze. Przyczynek do podejmowania w Polsce posłów i gości uczestniczących w ceremonii hołdu pruskiego wiosną 1525 r.
Streszczenie: Hołd pruski z 1525 roku poprzedziły intensywne działania logistyczne po stronie polskiej, prowadzone w pośpiechu i częściowo improwizowane, w zależności od przebiegu rokowań. Za organizację i finansowanie pobytu książąt oraz posłów w Krakowie odpowiadał Seweryn Boner, nadzorujący działania od marca do czerwca, mimo że Albrecht Hohenzollern opuścił miasto już w kwietniu. Zachowane rachunki wskazują na sprawne przygotowanie uroczystości mimo ograniczonych źródeł i braku jednolitej dokumentacji z epoki.
Prelegent: prof. dr hab. Marie-Luise Heckmann (Universität Potsdam)
Tytuł: Albrecht und die Prußen in der Preußischen Chronica
Streszczenie: Anonimowa „Preußische Chronica” z ok. 1545 roku, zachowana w kopii z XVII wieku, zawiera wiele unikatowych treści. Choć wykazuje znaczne podobieństwa do kroniki Simona Grunaua, różni się od gdańskiej i królewieckiej historiografii jedynie podziałem dziejów według wielkich mistrzów zakonu krzyżackiego. Przedmiotem analizy pozostaje, czy „Chronica” stanowi odrębną relację, czy jedynie wariant wspólnej tradycji.
Prelegent: dr hab. Andrzej Kamieński, prof. IH PAN (Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk)
Tytuł: Zmiany w położeniu prawno-politycznym Prus Książęcych względem Korony Polskiej w latach 1525-1701
Streszczenie: Na mocy traktatu krakowskiego w 1525 r. powstały Prusy Książęce jako lenno Polski, jednak decyzja Zygmunta Augusta o dopuszczeniu brandenburskiej linii Hohenzollernów do sukcesji zaprzepaściła szanse na ich inkorporację do Korony. Kolejne ustępstwa polskich monarchów stopniowo ograniczały wpływ Rzeczypospolitej na to terytorium, aż do uzyskania przez elektora suwerenności w 1657 r. W efekcie Prusy Książęce przekształciły się w niezależne państwo, którego władca koronował się w 1701 r. na króla w Prusach.
Prelegent: prof. dr hab. Bogusław Dybaś (Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Instytut Historii PAN)
Tytuł: Traktat krakowski w 1525 roku – polityka zagraniczna czy integracja państwa? Inflancka kontynuacja
Streszczenie: Traktat krakowski z 1525 roku warto analizować nie tylko jako akt polityki zagranicznej, lecz także jako element wewnętrznego kształtowania struktury państwowej Rzeczypospolitej poprzez system lenn. Podobny model zastosowano później w Księstwie Kurlandii i Semigalii, które – mimo rosnących wpływów Rosji – aż do końca istnienia Rzeczypospolitej pozostawało jej lennem formalnie podporządkowanym. Ustrój Kurlandii, inspirowany modelem polsko-litewskim, stał się przykładem adaptacji republikańsko-monarchicznego systemu w państwie zależnym, a jego ewolucja odzwierciedlała zmieniające się relacje polityczne w regionie.
Prelegent: dr hab. Sławomir Augusiewicz, prof. UWM (Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie)
Tytuł: Organizacja administracji wojskowej w Prusach Książęcych po 1655 roku
Streszczenie: Powstanie Generalnego Komisariatu Wojennego oraz innych instytucji wojskowych podporządkowanych bezpośrednio władcy stanowiło kluczowy krok w przekształcaniu luźnej unii prowincji w scentralizowaną monarchię Hohenzollernów. Nowe struktury militarne, takie jak stała kadra oficerska, prowincjonalne urzędy namiestnicze i system finansowania armii, skutecznie przejęły kompetencje wcześniej należące do stanów. Generalny Komisariat Wojenny w Prusach Książęcych, utworzony w połowie XVII wieku, stał się trwałym narzędziem centralizacji władzy i kontroli nad finansami państwa.
Prelegent: prof. dr hab. Tomasz Torbus (Uniwersytet Gdański)
Tytuł: Od zamku komturów do rezydencji świeckiego księcia – przemiany architektoniczne zamku w Królewcu od XIII do pocz. XVI wieku
Streszczenie: Przemiany architektoniczne zamku w Królewcu od XIII do początku XVI wieku prowadziły od warownej siedziby komturów zakonu krzyżackiego do świeckiej rezydencji książęcej, a z czasem nawet cesarskiej. Całkowite zniszczenie zamku w XX wieku – najpierw przez bombardowania, a potem przez wysadzenie ruin – uniemożliwiło dalsze badania archeologiczne. Współczesna wiedza o zamku opiera się więc głównie na nielicznych źródłach pisanych, ikonografii oraz nieweryfikowalnych dziś ustaleniach z literatury przedmiotu, zwłaszcza pracy Friedricha Lahrsa.
Prelegent: dr hab. Igor Kąkolewski, prof. UWM (Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie)
Tytuł: Tradycja i upamiętnienie hołdu krakowskiego w XVI-XX w.
Streszczenie: Hołd pruski z 1525 roku, choć początkowo mający umiarkowane znaczenie w staropolskiej kulturze pamięci, zyskał większą wagę w epoce zaborów jako symbol zdrady i zapowiedź rozbiorów Rzeczypospolitej. Jego reinterpretacja była wynikiem zarówno pruskiej polityki historycznej, jak i polskich traum narodowych, szczególnie po doświadczeniach dwóch wojen światowych. W XX wieku to raczej tradycja grunwaldzka niż kompromis krakowski stała się głównym punktem odniesienia dla oceny relacji polsko-niemieckich.
Prelegent: prof. dr hab. Edmund Kizik (Uniwersytet Gdański, Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk)
Tytuł: Druga strona. Obchody rozbiorów Polski i zajęcia Prus Królewskich w monarchii Hohenzollernów w XIX wieku
Streszczenie: Hołdy i triumfy, takie jak hołd malborski z 1772 r. czy jubileusze rozbiorów w XIX wieku, były obchodami, które dla Polaków oznaczały klęskę i utratę suwerenności, a dla Niemców symbol zwycięstwa i dominacji. Uroczystości z lat 1772, 1822 i 1872 miały charakter propagandowy, utrwalając w świadomości niemieckiej mit potęgi Prus. Obchody te stanowiły istotny element kształtowania się antagonizmu polsko-niemieckiego w kulturze pamięci.