Aktualizacja bazy
W październiku 2025 w ramach zespołu CSM zajmującego się edycją listów krzyżackich dokonaliśmy dużej aktualizacji bazy danych Epistolae Ordinis Teutonici Sanctae Mariae quae ad res gestas Poloniae spectant <https://epistolae.lhdb.kul.pl/listy-krzyzackie/page/welcome>.
Do aplikacji dodaliśmy 100 listów, które wystawiono głównie w latach 1410–1422 (dodatkowo pojedyncze listy wystawiono w latach 1392/1393, 1423, 1425, 1433 i 1438). Pochodzą one od 20 różnych nadawców, choć dominują rzecz jasna listy króla Polski Władysława Jagiełły (63) oraz kolejnych starostów dobrzyńskich (15). W zespole znalazł się także jeden list słynnego Zawiszy Czarnego z Garbowa. Odbiorcami byli, co zrozumiałe, najczęściej wielcy mistrzowie zakonu krzyżackiego (60) oraz komturowie (13), pojedyncze egzemplarze kierowane były zaś do miast państwa zakonnego (4), duchownych krzyżackich czy osób prywatnych. W zbiorze mamy też kilka okólników, kierowanych przez króla Władysława Jagiełłę do panów duchownych i świeckich zachodniej Europy, stanowiących element walki propagandowej z zakonem. Nasza baza ma cały czas charakter roboczy, co oznacza, że wraz z postępem prac będziemy dodawać kolejne listy, a czasem też dokonywać korektur i uzupełnień w tych już opublikowanych. Omówienie wszystkich tych źródeł nie jest, niestety, możliwe w jednym krótkim tekście. Skupimy się zatem na jednym z nich.
Sprawy jeńców wojennych
Bardzo częstą tematyką korespondencji krążącej pomiędzy Polską a krzyżackimi Prusami w latach panowania króla Władysława Jagiełły, a szczególnie od momentu rozpoczęcia pasma konfliktów zbrojnych w 1409 r., były sprawy jeńców wojennych. Zasady dotyczące ich wymiany i zwolnień starano się wprawdzie regulować w tekstach porozumień rozejmowych i pokojowych oraz umów o innej randze. Jednak nie zawsze były one przestrzegane, a i droga do ich zawarcia bywała długa.
Rycerz z Koziemina
Zabiegów o zwolnienie jednego z takich jeńców dotyczy ciekawy list przechowywany w GPSK, XX. HA, OBA, nr 28994. Jest to źródło pochodzące z tzw. „jednostek niedatowanych”, tj. listów, które nie posiadają w datacji daty rocznej, a archiwistom w GSPK nie udało się jej ustalić w innych sposób. Jego wystawcami byli wojewoda brzeski Maciej z Łabiszyna h. Laska i spowinowacony z nim wojewoda inowrocławski Janusz Kościelecki ze Skępego h. Ogon, mąż bratanicy Macieja. Obaj kujawscy wojewodowie prosili w swej epistole wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego Michała Küchmeistra o uwolnienie za ich poręczeniem „ich brata” Michała Koziemińskiego z Koziemina (obecnie wieś nosi nazwę Koźmin, w późnym średniowieczu była położona w wielkopolskim powiecie konińskim) h. Laska, który został wzięty do niewoli podczas ostatnich działań zbrojnych, zwłaszcza, że odbyty ostatnio pod Toruniem polsko-krzyżacki zjazd w sprawie uwolnienia jeńców zakończył się fiaskiem. Wystawcy listu obiecywali także, że uwolniony stawi się ponownie do niewoli na każde wezwanie wielkiego mistrza w czasie i w miejscu, które on wskaże.
Problemy z datacją
Źródło zostało wystawione w Kościelcu na Kujawach Inowrocławskich, należącym wówczas do Janusza, we wtorek po święcie Bożego Ciała. Pewnych detektywistycznych zabiegów wymagało oczywiście ustalenie daty rocznej źródła. Z pomocą przychodzi nam tu informacja, że niedawno miały miejsce rozmowy polsko-krzyżackie dotyczące wymiany jeńców, które zakończyły się niepowodzeniem. Pozwala to z całą pewnością umiejscowić interesujący nas list w 1415 r., co umożliwia ściśle datowany list wojewody sieradzkiego i starosty brzeskiego z 5 czerwca 1415 (GSPK, XX. HA, OBA, nr 2231), w którym wspomina się odbyty niedawno polsko-krzyżacki zjazd ante Thorun in litus Wysle (tj. na brzegu Wisły przed Toruniem), na którym nie osiągnięto porozumienia w sprawie wzajemnego uwolnienia jeńców, o czym mowa także w naszym piśmie. Bliskość czasowa rozmów odbytych tuż przed 5 czerwca 1415 r. ze świętem Bożego Ciała, wedle którego datowano pismo wojewodów brzeskiego i inowrocławskiego, precyzuje, że także ono zostało wystawione w tym roku.
Wydatowanie listu Łabiskiego i Kościeleckiego na rok 1415 pozwala uznać, że Michał Koziemiński dostał się do niewoli krzyżackiej w 1414 r. podczas wojny, która zakończyła się rozejmem podpisanym w Brodnicy. Nie wiemy, czy interwencja wojewodów zaowocowała jego szybkim uwolnieniem. Nastąpiło ono jednak z całą pewnością, ponieważ inne źródła poświadczające aktywność Michała dowodzą, że żył on jeszcze w 1422 r.
Brat czy nie brat
Wyjaśnienia wymaga jeszcze określenie brat (frater), którym Maciej i Janusz określili w swoim liście Koziemińskiego. Wydaje się, że jest to jeszcze jeden przykład szerokości znaczenia tego terminu w łacinie średniowiecznej, stosowanej wówczas w Polsce. Michał nie był na pewno bratem rodzonym czy bliskim krewnym po mieczu ani Macieja z Łabiszyna, ani Janusza Kościeleckiego. Termin „brat” w odniesieniu do jego związków z wystawcami listu znajduje pewniejsze wyjaśnienie jedynie w przypadku Macieja. Ten podobnie jak Michał należał bowiem do rodu rycerskiego posługującego się herbem Laska (tj. Leszczyców). Obaj byli zatem dla siebie zaledwie „braćmi herbowymi”, pochodzili bowiem z dwóch odległych od siebie pod względem genealogicznym linii tego rodu rycerskiego. Janusza Kościeleckiego ze Skępego z Michałem łączyło natomiast jedynie to, że jego małżonka posługiwała się tym samym herbem co Koziemiński.
Wosk z włosiem
W omawianym tu źródle na uwagę zasługuje również jedna ciekawostka. Był on uwierzytelniony pieczęciami obu wystawców, zarówno Macieja z Łabiszyna, jak Janusza Kościeleckiego. Obie zostały wykonane metodą wosk przez papier, stosowaną w późnym średniowieczu w Polsce do wykonywania pieczęci uwierzytelniających listy. Poległa ona na tym, że do wosku wylanego wprost na złożonym liście przykładano kustodię (tj. prostokątną karteczkę papieru) i przez nią odciskano typariuszem pieczęć. Kustodie z wyobrażeniami herbów Macieja i Janusza nie zachowały się do naszych czasów. Odpadł również prawie całkowicie wosk pieczęci Janusza. Zachowała się natomiast (choć w nienajlepszym stanie i fragmentarycznie) woskowa pieczęć Macieja (zob. załączone zdjęcie). Stało się tak dzięki zastosowaniu dość niecodziennej metody dla wzmocnienia wosku. Ten materiał pieczętny przez wylaniem na papier listu został bowiem wymieszany z włosiem. Najwyraźniej skutecznie wzmocniło to wosk.
Kościelec, [12 czerwca 1415]1
Wojewoda brzeski Maciej z Łabiszyna i wojewoda inowrocławski Janusz [Kościelecki ze Skępego] proszą wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego Michała Küchmeistra o uwolnienie za ich poręczeniem „ich brata” Michała Koziemińskiego, który został wzięty do niewoli podczas ostatnich działań zbrojnych, zwłaszcza że odbyty ostatnio pod Toruniem polsko-krzyżacki zjazd w sprawie uwolnienia jeńców zakończył się fiaskiem. Zobowiązują się sprawić, że uwolniony stawi się ponownie do niewoli na każde wezwanie wielkiego mistrza w czasie i w miejscu, które on wskaże. Proszą o listowną odpowiedź w tej sprawie.
Oryg.: GSPK, XX. HA, OBA, nr 28994, pap., łac., zaplamienia, 306 × 213 mm, in dorso resztki dwóch zamykających list pieczęci wystawców w ciemnym wosku (wosk przez papier): 1. wojewody brzeskiego Macieja z Łabiszyna o śr. 25 mm, wosk wzmocniony włosiem, lepiej zachowana (zob. DokumentyMełno, s. 34); 2. Janusza Kościeleckiego ze Skępego o śr. 22 mm, bardzo słabo zachowana, ale na jej wtórnym odcisku na papierze widoczny herb Ogon dysponenta (chodzi tu o mniejszą pieczęć herbową Jana Kościeleckiego ze Skępego, zob. S. Szybkowski, Kościeleccy ze Skępego herbu Ogon i ich protoplaści. Studium z dziejów późnośredniowiecznej rodziny możnowładczej, Gdańsk 2018, s. 144, 145, przyp. 282), kustodii brak, papierowe paski zabezpieczające pieczęcie na miejscu, nowożytna notatka o treści listu w języku niem.
Reg.: RHD 1/3, nr 28994.
Adres [in dorso]: aMagnifico et bwenerabili viro domino Michaeli Cochmeister | magistro generali Prussie2, domino nobis dilecto etc.
cServicium dwoluntarium firmiter preporrectum! Magnifice domine! Vestre magnifice wenerabilitati duximus significandum, quomodo | quidam Michael Cozemynsky3 frater noster apud vos tempore disturbiorum captivatus existit, pro quo nos Mathias | de Labischin Brestensis4 et Janussius de Cosczol Wladislauiensis5 palatini supplicamus, quatenus vestra magnifica wenerabilitas | super manus nostras eundem Michaelem, fratrem nostrum predictum, emittere dignemini. Nam nos pro eodem presenti littera promittimus vice versa ubi et quando vestra wenerabilitas locum et diem statuendi assignabit, sine dolo ⟨ipsum statuere volumuse⟩, eo tamen expresso nisi eundem interim mori contigerit, licet eciam in convencione nuper ante Thoron6 celebrata diffiniri inter Regnum et Ordinem vestrum pro eisdem captivis ultimate debuit diffiniri et non est diffinitum. Reducentes eciam vestre magnifice wenerabilitati quando aliqui ex vestris apud nos in captivitate tenebantur honorifice et non gravibus vinculis inclusi servabantur. Igitur quidquid vestra magnificencia cum eodem fratre nostro facere decreverit, nobis petimus rescribere seu scriptis vestris dignemini informare, quia nos presentibus caucionem facimus, eundem statuere ubi magnificencia vestra sibi locum assignabit. Datum in Cosczol7 tercia feria proxima post festum Corporis Christi.
fMathias de Labischin Brestensis et | gJanussius de Cosczol Wladislauiensis palatini.
a Inicjał wysokości ok. 4 wersów.
b Inicjał wysokości ok. 2 wersów.
c Inicjał wysokości ok. 5 wersów.
d Inicjał wysokości ok. 2 wersów.
e Dopisane na prawym marginesie ze znakiem wstawienia.
f Inicjał wysokości ok. 3 wersów.
g Inicjał wysokości ok. 2,5 wersu.
1 Datę roczną tego listu wyznacza list wojewody sieradzkiego i starosty brzeskiego Jakuba z Koniecpola z 5 czerwca 1415 (GSPK, XX. HA, OBA, nr 2231), w którym wspomina się odbyty niedawno polsko-krzyżacki zjazd ante Thorun in litus Wysle, na którym nie osiągnięto porozumienia w sprawie wzajemnego uwolnienia jeńców, o czym mowa także w tym piśmie.
2 Michał Küchmeister von Sternberg, wójt Nowej Marchii 1410, wielki marszałek 1411–1414, wielki mistrz 1414–1422, komtur gniewski 1422, zm. 1423 (W. Nöbel, Michael Küchmeister. Hochmeister des Deutschen Ordens 1414–1422, Marburg 1969; Hochmeister, s. 119–121; Jähnig, s. 290, 292, 303, 318; Heckmann, s. 152, 210, 396, 405, 555).
3 Michał Koziemiński z Koziemina (obecnie Koźmin, gmina Brudzew, powiat turecki, woj. wielkopolskie) w historycznym powiecie konińskim, h. Laska, wyst. 1404–1429 (Materiały do Słownika historyczno-geograficznego Wielkopolski, przechowywane w Pracowni Słownika Historyczno-Geograficznego Wielkopolski IH PAN w Poznaniu; Wywody szlachectwa w Polsce XIV–XVII w., wyd. W. Semkowicz, Rocznik Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie, t. 3, 1911/1912, nr 65; S. Kozierowski, Leszczyce i ich plemiennik arcybiskup gnieźnieński św. Bogumił z Dobrowa, Poznań (bdw), s. 7, 38.
4 Maciej z Łabiszyna h. Laska, wojewoda inowrocławski 1409–1411, wojewoda brzeski 1412–1429, starosta bydgoski 1409, inowrocławski 1411–1413, 1419–1424, zm. ok. 1430 (PSB 19, s. 24–27; S. Szybkowski, Kujawska szlachta urzędnicza w późnym średniowieczu [1370–1501], Gdańsk 2006, s. 600–602; UKD, s. 166, 238).
5 Janusz Kościelecki ze Skępego i Radzików h. Ogon, kasztelan dobrzyński 1400–1405 (mianowany przez krzyżaków władających wówczas ziemią dobrzyńską w charakterze zastawu), wojewoda inowrocławski 1412–1426, starosta dobrzyński (bobrownicki) 1418–1421 (UKD, s. 91, 163, 209, 235, 261, 295, 305; S. Szybkowski, Kujawska szlachta urzędnicza, s. 577, 578; idem, Kościeleccy ze Skępego, s. 87–162).
6 Toruń (niem. Thorn), miasto, gmina loco, powiat toruński, woj. kujawsko-pomorskie, w państwie krzyżackim siedziba komturii.
7 Kościelec, wieś, gmina Pakość, powiat inowrocławski, woj. kujawsko-pomorskie.